राजा महेन्द्रका दाहिने हात सुरेन्द्रबहादुर शाहले दुर्गम क्षेत्र विकास समिति अध्यक्षको हैसियतले परिकल्पना गरेको लामा देश दर्शन कार्यक्रम नेपालमा मात्र नभई भारत र चीनमा समेत प्रख्यात भयो । तिब्बती सामाजिक ढाँचामा अभ्यस्त हिमाली क्षेत्रका बासिन्दालाई देशको मूल धारमा ल्याउन यसले ठूलै काम गर्‍यो ।

दुर्गम क्षेत्रका कार्यक्रम कार्यान्वयनमा लैजान शाहले काठमाडौँबाट सबैभन्दा नजिकको हेलम्बु भ्रमण गरे । त्यसको केही दिनपछि राजा महेन्द्र उनको निवास डिल्लीबजार गएका रहेछन् । शाहले हिमाली क्षेत्रका पञ्चभन्दा गुम्बाका लामालाई विकास निर्माणको 'फोकल प्वाइन्ट' का रुपमा अगाडि ल्याउन सुझाएछन् ।

शाहको मतमा राजा सहमत भएपछि लामाहरुको एउटा समूहलाई हामीले ०२८ सालमा काठमाडौँ ल्याउने र देश दर्शन गराउने चाँजोपाँजो मिलायौँ । तर राजाले ०२७ सालमै यो काम फत्ते गर्न निर्देशन दिए । तीन दिनपछि नै राजा महेन्द्र एकाबिहानै हेलिकप्टर लिएर हेलम्बुको तार्केघ्याङ पुगे । स्थानीय र प्रमुख लामासँग भेटेर राजा काठमाडौँ फर्किए । भोलिपल्टै राजाले त्यहाँ गुम्बाको छाना मर्मत गर्न हेलिकप्टरबाटै जस्ता पाता पठाए ।

त्यतिबेला दुर्गम जिल्लाका सदरमुकाममै पर्याप्त सञ्चार सुविधा थिएन । ६५ जना लामा खोज्न वायरलेस सेटमार्फत दुर्गम जिल्लाका प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सीडीओ) लाई सम्पर्क गर्‍यौँ । रेडियो नेपालबाट समेत लामा दर्शनबारे प्रचार गरियो । सीडीओलाई कार्यक्रममा सहभागी हुने लामा र गुम्बाको नामसहित सरकारी खर्च दिएर काठमाडौँ पठाउन उर्दी जारी भयो ।

विकट भूगोलका कारण रसुवा, धादिङ, दोलखा, सिन्धुपाल्चोक, सोलुखुम्बु जिल्लाका ३५ जना लामा मात्र काठमाडौँ आउन सके । लामाको समूहलाई पाटन, बालाजु, हेटौँडा र पोखराको औद्योगिक क्षेत्र तथा स्वयम्भू, लुम्बिनी, बौद्धलगायतका धार्मिक स्थल अध्ययन भ्रमण गरायौँ । यसको उद्देश्यचाहिँ उत्तरी क्षेत्रका बासिन्दालाई मूलधारे विकाससँग नजिक्याउनु थियो । लामाहरुलाई प्रधानमन्त्री र राजासँग भेट गराएपछि देश दर्शन कार्यक्रम समापन हुन्थ्यो ।

राजासँग भेट्न लामाहरुलाई नारायणहिटी राजदरबार लैजानुपथ्र्यो । त्यतिबेला राजदरबारमा दौरा-सुरुवाल, टोपी र नेपाली नागरिकता नभएकालाई प्रवेश निषेधजस्तै थियो । तर देश दर्शनमा आएका ३५ जना लामासँग नेपाली नागरिकता रहेनछ । संस्कृतीकरणको हावा चलिरहेको समय यस्तो अप्ठेरोको गाँठो फुकाउन मैले अध्यक्ष शाहसँग आग्रह गरेँ । उनी तत्कालै राजा महेन्द्र भेट्न दरबार गए । शाहले ३५ लामाको समूहसँग नागरिकता नभएको र नेपाली टोपीबिनै दरबार पस्न निषेध रहेको कानुनबारे जिज्ञासा राखेछन् ।

राजा महेन्द्र संवेदनशील थिए । दरबार पस्दा टोपी नचाहिने बनाउनू र सबैलाई नागरिकता बनाइदिनू भनेछन् । त्यतिबेला राजधानी काठमाडौँ र जिल्लाबाट समेत नागरिकता बन्थे । राजपत्रांकित विशिष्ट श्रेणी सचिवको दस्तखतले काठमाडौँबाहिरका मान्छेको नागरिकता बन्थ्यो ।

विकासशील विचारधाराका सचिव तारादेव भट्टराईले देश दर्शन कार्यक्रमस्थल जावलाखेल महेन्द्र युवालयमा राखिएका ३५ जना लामाको सिफारिसपत्रमा दस्तखत गरेपछि काठमाडौँ सीडीओ कार्यालयले नागरिकता बनाइदियो । यसरी टोपीबिनै हामीले पहिलोपल्ट दरबारभित्र पसेर लामाहरुलाई राजा महेन्द्रसँग भेटघाटको वातावरण मिलायौँ ।

छिमेकी भारत र चीनमा समेत लामा देश दर्शन कार्यक्रमको नक्कल गरियो । किनभने नेपालमा जस्तै भारत र चीनका लामाहरु पनि देशको मूल प्रवाहमा अटाएका थिएनन् । चीनले त तिब्बतसहितका अन्य प्रान्त गरी करिब ३ हजार लामालाई वाषिर्क देश दर्शन गराएको थियो, नेपालकै कार्यक्रम नक्कल गरेर ।

चीन र भारतले नक्कल गर्न थालेपछि लामा दर्शन कार्यक्रम युनेस्कोबाट समेत प्रशंसित भयो । फ्रान्समा आयोजित सभामा नेपालले स्थानीय नेतृत्वलाई अगाडि बढाउन लिएको नवप्रवर्तनको प्रशंसा गर्दै युनेस्कोका विज्ञ कर्नेल जेस्टले कार्यपत्रसमेत प्रस्तुत गरेका थिए । राजनीतिज्ञभन्दा बढी प्रभाव भएका स्थानीय लामालाई अगुवा मानेपछि नै हिमाली क्षेत्र भावनात्मक रुपमा नेपालसँग जोडिन सके ।

देश दर्शनको फलस्वरुप स्थानीयमा यसको प्रभाव पर्न गई त्यस क्षेत्रका गुम्बा-घरघरका भित्तामा स्वतःस्फूर्त रुपमा तत्कालीन राजारानीका फोटा राख्न थालिए । तर ०४६ साल र खासगरी माओवादी द्वन्द्व सुरु भएसँगै घर-गुम्बामा राखिएका राजारानीका फोटा फ्याँकिए । त्यसले हिमाली क्षेत्रका वासिन्दा आफ्ना घर-गुम्बामा दलाई लामा (विदेशी) को फोटा राख्ने परिस्थितिमा पुगे, जुन अद्यापि कायमै छ ।

प्रस्तुति : गोकुल अर्याल