सहिदमार्ग छेवैमा उभिएको थियो, वरको रूख । त्यसको टुप्पोमा माओवादीले राखेको झन्डा खुइलिएर डिस्कलर देखिन्थ्यो । केही नयाँ घरबाहेक गाउँको अनुहार उस्तै थियो । अनुहारको भाव भने फेरिएथ्यो । हिजो ‘लाहुरे पर्खिरहेकी लाहुरेनी’ गाउँ आजचाहिँ ‘लाहुरेको माया मारिसकेकी लाहुरेनी’जस्तो देखिन्थ्यो ।

‘यै हो सहिद विद्रोहीको घर,’ एक मनले ठहर गरे पनि अर्को मनले ‘होइन’ भन्यो ।

‘होइन, यहाँनेर त कमरेड कसमको पो घर थियो, यो चाहिँ कसको रहेछ ? यति सारो चिटिक्क,’ लाखरखोलाकी वीरता कमरेडलाई खसखस लाग्यो । सोधौँ कि नसोधौँको बीचमा उनले आफैँलाई सोधिन्, ‘विद्रोहीको घरछेवैमा त कमरेड कसमको घर थियो ।’

कमरेड कसमले यति ठूलो घर बनाए होलान् भन्ने उनको कल्पनामै थिएन । हुन त माओवादीले राम्रो घर बनाउनै हुन्न भन्ने थिएन । तर, उनले कहाँबाट ल्याए पैसा यत्रो घर बनाउन ? पहिले त उनलाई विद्रोही र कसमको घरको अनुहार उस्तै लाग्थ्यो ।

‘कमरेड जुनी !’

आँगनमा उभिएर बोलाइन् । 

जवाफ आएन ।

‘कोही छैन कि क्या हो ?’

एकछिन चोस्किइन् ।

विद्रोहीकी छोरीको नाउँ सम्झना हो भन्ने सुनेकी थिइन् । त्यसैले ‘सम्झना’ भनेर बोलाइन् ।

कमरेड विद्रोही बेनीमा मारिँदा कमरेड जुनी दोजिया थिइन् । बच्चा जन्मेपछि उनलाई राजनीतिक विभागमा सरुवा गरिएको थियो । बाउछोरी देखभेट गर्न पाएनन् । छोरीले त फोटो हेरेर बाबा चिनिन् होला तर बाबाले ?

‘कस्ती भइन् होला उनी !’ कमरेड वीरता झोला बोकेर जतिजति कमरेड जुनीको घरनजिक पुगिन्, उतिउति उनका आँखामा बल्झियो कमरेड जुनीको अनुहार ।

कमरेड वीरता अचेल घरेलु महिला सुर्माली भइसकेकी थिइन् । घरकै काममा यताउता गर्दैमा दिन बितेका थिए, अरब जाने उमेरले पनि नेटो काटेकाले ।

आँैला भाँचिन्, झन्डै आठ वर्ष पुगेछ भेट नभएको कमरेड जुनीसित ।

फ्रक लगाएर तलमाथि गरिरहेकी एउटी चुलबुले बच्चीको अनुहार आँखामा बल्झियो । कमरेड भनेर आफूभन्दा माथिमाथि हात उठाएर बोलाइरहेकी फुच्ची उनका आँखामा आइन् । ठूली भइसकी होलिन् । उनको आकृति आँखामा उभियो ।

दुध्लाको बोटमा सारी (सारौँ)को चिर्बिराहट चर्केको थियो । कान थापिन् । भित्रको भुनभुन पनि सारीका कचहरीले सुनिएन । किन हो कुन्नि, बिरुको बोटनेर पुगेपछि एक्कासि सम्झना ओइरिए ।

गाईको भकारामा उभिएर फेरि बोलाइन् । जवाफ आएन ।

बाँधिएका एउटा गोरु र तीनवटा बाख्रा चलमलाए । ती दुब्ला थिए ।

कमरेड जुनी !

फेरि बोलाइन् । भित्रबाट कुनै प्रतिक्रिया आएन ।

केही समयपछि एउटी फुच्ची निस्किइन्, मैराबाट बार्दलीमा । बार्दलीको सरा भाँच्चिएको खाली ठाउँमा खाली खुट्टा अड्याइन् । र, उभिइन् । एउटा चप्पल हातमा थियो अर्को चप्पल अर्को खुट्टामा ।

बोलाएको सुनेकै रहिनछन् । आफ्नो काममा लागिन् । चप्पलमा सकी–नसकी छिनेको फित्ताको रूपमा डोरो हाल्न लागिन् ।

‘यिनै हुन् सम्झना !’ वीरताको 

मनले भन्यो ।

“भित्र को छ हँ ?”

सारीको हल्लाले राम्ररी सुनिएन क्यार । केहीछिनपछि उनैले भनिन्, “आमै त 

भित्रै छन् ।”

डोरी छिराउने कोसिस जारी राख्दै 

थपिन्, “कष्ट छन् ।” उनका अनुसार कष्ट अर्थात् बिरामी ।

“तिमी हो सम्झना ?”

“अँ ।”

“म तिम्री मीतआमा ।”

भित्र पस्दा उनको टाउकोमा माकुराको जालो अल्झियो । अलि अग्ली रहिछन् क्यारे ! नत्र भित्रबाहिर गर्दा जालो नरहनुपर्ने । लिप्ने बेला घर्किसकेकाले घर मुसाको घरजस्तो देखिन्थ्यो । मैराको कुनातिर आधा अवला दाउरा थियो । केही पुराना चप्पल जसमा डोरीका फित्ता हालिएका थिए । खरको छानो ठाउँठाउँमा उडेको सानो घरबाट केही सरा खर थपकलामा अल्झिएका थिए । बाछिटाले हानेर विरूप गारो ठाउँठाउँमा चर्केको थियो ।

अँ, सम्झनासित भित्र पसिन् । अँध्यारो थियो । बत्ती बाल्नुपर्ने बेला भइसकेथ्यो ।

“सलाम संगिनी ! म वीरता !” अँध्यारोमै मुठी माथिमाथि उचालेर सलाम गरिन् ।

उनीहरूले सेनामा छँदा संगिनी लगाएका थिए । महिला–महिला मितिनी लाउनेलाई रोल्पातिर संगिनी लाउने भन्छन् ।

हात मिलाए । तरिका पूरानै थियो, 

चपक्क सनासोले च्यापेजस्तो । एक महिनायता थला परेकी जुनी उठ्ने कोसिस गरिन् तर सकिनन् ।

“औषधी खानुभयो ?”

वीरताले सोधिन् । तर, केही 

जवाफ दिइनन् ।

सम्झनाले सलाई खोजिन् । टुकी बालिन् । डिउरोमा राखिन् र टुकी हल्लाउँदै भनिन्, “तेल अल्कत मात्र छ ।”

तेल सकिएकाले टुकी जाँगर लगाएर बलेन । मधुरो देखियो ।

उपचारका लागि अस्पताल नगएर के गरेको भन्दै गुनासो गरिन् वीरताले ।

“खुट्टा भए प अस्पताल जाने र ! काल पर्खेर बस्या छ । अगत् पर्‍या ज्यान । कहिले सास जाला र सन्च होला भन्छु ब,’ वीरताको बदला छेवैमा बुहारीको सिहार गरिरहेकी आमाले भनिन् ।

“कोही कमरेड आउनु 

भएन भेट्न ?”

“अहँ !”

“कोही पनि आउनुभएन त ?”

नपत्याएझैँ गरी फेरि सोधिन् ।

“आएको भए त 

देखिहाल्नुहुन्थ्यो नि !”

वीरताले थाहा पाइन्, आमा थला परेपछि सम्झनाले स्कुलको पनि माया मारिछन् । “गाईभैँसीलाई यसै छाड्नुभएन के र !” उनले भनिन्, “सम्झनाको काम मलाई भित्रबाहिर गराउनमै ठिक्क छ । गाई बाच्छा पनि सुकुटी भए ।”

उठ्न खोजिन्, सकिनन् ।

“पहिले शरीर गले पनि मन दह्रो हुन्थो तर अहिले त मन नै छैनजस्तो ।”

सहिदका नाउँमा पैसा आएको सुनेको तर त्यो पैसा सहकारी कि कहाँ राखेको भनिन् ।

“कति भयो स्कुल नगएको ?”

“पोहोर परिक्छ्या दिने बेलादेखि गएकी छैन । उसका साथी २ कलासमा गए ।”

बत्तीको मधुरो उज्यालोमा स्कुले झोला बारनेर ठोकेको कीलामा झुन्डिएको थियो । भान्सा र सुत्ने ठाउँ एकैठाउँ भएकाले झोला धुइसाले अनचिनार थिए ।

“कमरेड कसम कहाँ हुनुहुन्छ ?”

वीरताले चिनेका यो क्षेत्रका ठूला नेता उनै थिए ।

“लिबाङ ।”

“यहाँ नयाँ घर बनाए अनि 

लिबाङ गए । ”

“कुन घर ?”

“यै नइय् घर ।”

“अनि, जीतवीर ?”

“घोराही ।”

“सुरेश ?”

“पोखरा ।”

“सुदर्शन ?”

“काठमाडौँ ।”

“अरू कमरेडहरू ?”

“अरब ।”

“कोही नेता छैनन् त गाउँमा ?”

“छैनन् ।”

यति भन्दा दुध्लाको बोटमा बास 

बस्ने बेलाका सारी झन् चर्को स्वरमा 

कराउँदै थिए ।

दिनभरको कामकाजबारे समीक्षा गर्दै होलान् भन्ने सहजै अनुमान लाउन सकिन्थ्यो ।

झिकौँ कि नझिकौँका बीचमा चाउचाउको पोको सम्झनाको हात पारिन् । उनले ठानेकी थिइन्, सम्झना खुसी हुनेछिन् । सम्झना त चाउचाउ हातमा लिएर निरुत्तर हेरिन् । केही छुटेजसरी टोलाइन् । हेर्न थालिन्, घरि चप्पल त घरि चाउचाउ ।

“मेर्ता खुट्टामा काँरा बिझ्या छ,” यति भनेर दुखेकामा मुख कुच्याइन् । त्यसपछि बत्तीको उज्यालोमा पैताला देखाइन् र खिपले झिकिदिन आग्रह गरिन् ।

कमरेड वीरतासित खिप थिएन । बाहिर निस्किइन् र काँडा नै लिएर गइन् ।

“आँखा पनि कमजोर भए संगिनी...,” कमरेड जुनीले भनिन् ।

“काँडा झिक्ने काँडा भाँचिएर नै झन्डै ...”, वीरताले भनिन्, “म त सक्तिनँ, भोलि उज्यालोमा फालम्ला ।”

सम्झनाले भनिन्, “चप्पलमा फित्ता हाल्दिनू न !”

उनलाई थाहा थियो कि चप्पल भए किन काँडा बिझ्थ्यो र !

जुनी त हुक्किहार भइसकेकी थिइन् । वीरताले चप्पलमा डोरो छिराउन थालिन् ।

“यो त भाँगोको रहेछ । पुवाको अलि मसिनो खालको छैन ?” वीरताले सोधिन् । सम्झनाले छैन भनेर टाउको हल्लाइन् ।

“काँडा झिक्ने खिप दुकानमा होला,” वीरताले मनमनै भनिन् । अर्को मनले भन्यो, “यो काँडा त झिकम्ला रे, मनमा बिझेको काँडा नि ?”

वीरताले डोरो हाल्न कोसिस 

जारी राखिन् ।

“बाबा भए काँरा फाल्दिन्थे होला” वीरताले पनि नसकेपछि सम्झनाले भनिन् ।

त्यसको प्रतिक्रिया न जुनीले दिइन्, न वीरताले । बरू प्रसंग मोडिन्छ कि भनेर वीरताले वरपर हेरिन् ।

जस्तो थियो पहिले यो घर उस्तै थियो । सबै पुरानिँदै गएजस्तो लाग्यो । चुलोछेउमा राखिएका ससाना तामाका गाग्रा ठाउँठाउँमा कुच्चिएका थिए ।

केही समयपछि सम्झनाले मौनता तोडिन्, “सबले भन्छन्, मेरा बाबासहितले काँरा झिक्ने सुइए र सिप्टी लिएर आउँछन् ।”

जुनी र वीरता मुखामुख गरे । न आउँछन् भन्न सके, न आउँदैनन् ।

विद्रोही, जुनी र वीरता यी सब घर, गाउँ र देशकै अनुहार फेर्ने सपना उनेर ‘जनयुद्ध’मा लागेका थिए । तिनका आँखामा नयाँ घर, नयाँ गाउँ र नयाँ देशको सुन्दर अनुहार थियो । त्यही सपना र त्यही अनुहार सम्झेर त ‘भोलिको घाम सम्झँदै’ क्रान्तिको झरीमा भिजेका थिए ।

“के ती सपना सपना मात्र थिए ?” वीरताको मनमा प्रश्न उठ्यो तर भन्न सकिन जुनीलाई ।

बत्ती धिपधिप गर्न थाल्यो ।

सम्झनाले भनिन्, “जेई, बत्ती मर्न 

लाइ गो ।”

त्यसपछि मट्टीतेल राखेको जर्किन 

लिएर आइन् ।

“याँ पनि सक्किगिछ,” उनले यति भनिसक्दा बत्ती झ्याप्प निभ्यो ।

सम्झना छामछुम गर्न लागिन् ।

“जान्छस् त सम्झना नरवीरको घरमा पैँचो लिन ?”

“त्याँबट् ता अस्ति लिएको होइन र ?”

“...”

“...”

“उसो भए काँ जान्छस् त ?”

“दि तो !”

फित्ता छिनिएको बायाँ चप्पल खुट्टामा छिराउने असफल प्रयास जारी राखिन् सम्झनाले । सारीको कचहरी सकिएर होला, अँध्यारोमा झरेको बोली हुत्तिँदै बाहिरिँदा झन् टाठिँदै थियो ।