कचिन प्रान्तको वाइमोनगरमा बस्ने होमनाथ घिमिरे जनवरी २०१७ मा मलाई भेटेर निकै खुसी भए । सँगसँगै दु:खी पनि । काठमाडौँबाट बर्मा, त्यो पनि रंगुनबाट करिब १२ सय किमि यात्रा गरेर पुगेको मलाई उनले पाहुनाका रुपमा घरमा राख्न पाएनन् । नाताले मेरा बडाबासँग जीवनमै पहिलो पटक भेट भएको थियो । भूमिगत सशस्त्र समूहको भयले यस भेगका मानिस बाहिरबाट आएका पाहुनालाई घरमा राख्न पाउँदैनन् । खासमा यी भेगमा यात्रा गर्न बाहिरका मानिसलाई प्रान्तीय भिसा आवश्यक पर्छ । बर्माको भिसा लागेका पर्यटकलाई समेत त्यहाँका केही प्रान्तमा जान अझै असहज छ ।

बन्दुकको राजनीति विचित्र छ । सन् १९५० मा बर्माबाट ल्याएको बन्दुकले नेपालमा कांग्रेसले राणाविरुद्ध विद्रोह गर्‍यो । त्यही बन्दुक कांग्रेसले बंगलादेशीलाई बेच्यो । सन् १९७१ मा भारतबाट छुट्टिएर स्वतन्त्र बंगलादेश बन्न तिनै बन्दुकसमेत प्रयोग भए । तर जुन देशका बन्दुक अरु देशको स्वतन्त्रताका निम्ति प्रयोग भए, त्यही देश बन्दुकको आतंकमा पुस्तौँदेखि फसेको छ । यस्ता राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक दुर्घटनाबाट अर्को राज्यले पाठ सिक्न सक्ने अवस्था सधैँ रहन्छ । तर बन्दुकले साँच्चै परिवर्तन ल्याउँछ त भन्ने प्रश्न बर्माका लागि झन् सान्दर्भिक बनेको छ ।

बर्मामा आन्तरिक द्वन्द्वका कारण हजारौँ मानिस मारिए, विस्थापित भए । कचिन प्रान्तमा भइरहेको यही सशस्त्र विद्रोहमाथि बनेको वृत्तचित्र हो– टुमरो अर ह्वेन ? यो वृत्तचित्रले काठमाडौँ अन्तर्राष्ट्रिय पर्वतीय महोत्सव (किम्फ) मा बर्माको प्रतिनिधित्व गरेको थियो । आदिवासी र सत्ताधारीबीच लामो सशस्त्र लडाइँको बलियो दस्तावेज हो यो वृत्तचित्र ।

बर्मामा बन्दुकको लडाइँ ब्रिटिस साम्राज्यका बेला लामो समय चल्यो । प्रथम, दोस्रो र तेस्रो ‘ब्रिटिस आङ्लो वार’ मा बर्मालाई ब्रिटिसले खर्लप्पै खायो । बन्दुककै बलले बर्माभित्रका सानाठूला राज्य ब्रिटिस साम्राज्यको अधीनमा आए । त्यसपछि दोस्रो विश्वयुद्धले बर्मालाई निकै क्षति पुर्‍यायो । दोस्रो विश्वयुद्ध नसकिँदै ब्रिटिस साम्राज्यविरुद्ध अर्को ठूलो सशस्त्र आन्दोलन भयो । खासमा ब्रिटिस साम्राज्यकै बेलादेखि कचिन समुदायले भाषा, संस्कृति र प्राकृतिक स्रोतमाथिको अधिकारमा आफ्नो बेग्लै अस्तित्व खोजिरहेको थियो । सान, चिन, करिन, मुनजस्ता अरु आदिवासी पनि सशस्त्र विद्रोहमा थिए । सन् १९४७ मा ‘जनरल आङ सान’ (आङ सान सुकीका बुबा) ले सबै सशस्त्र आदिवासीलाई ठूलो सम्मेलनमार्फत एकजुट गराए । ब्रिटिस शासनविरुद्ध लड्ने संगठित शक्ति तयार गर्नु उनको योजना थियो । यो सांगठनिक सम्मेलन ‘पिङलुङ एग्रिमेन्ट’ का नामले प्रसिद्ध छ । यही संगठित शक्तिले ब्रिटिस शासन हटायो ।

ब्रिटिस शासनबाट विधिवत रुपमा बर्मा ४ जनवरी १९४८ मा स्वतन्त्र भएपछि त्यही वर्ष १० जनवरीमा वैधानिक रुपमा कचिन जातिको नाममा कचिन राज्य बन्यो । कचिन पहाडवरिपरि बस्ने हुनाले यिनलाई कचिन जाति भनियो । यसभित्र ६ फरक–फरक आदिवासी छन् । राज्यको नाम कचिन राखिए पनि पहिचान र अधिकारको हिसाबले यो समुदाय अझै शोषित नै रहेको कचिन इन्डिपेन्डेन्ट आर्मी (केआईए) को भनाइ छ । त्यसैले पहिचानको लडाइँका निम्ति ब्रिटिस शासनविरुद्ध लडेका कचिन आदिवासीको सैनिक फौज ब्रिटिस शासनलाई विस्थापित गरेर बनेको बर्मा सरकारकै विरुद्ध सन् १९६१ देखि सशस्त्र विद्रोह गर्न थाल्यो ।

सन् १९६२ मा बर्मामा सैनिक शासन लागू भएपछि सशस्त्र द्वन्द्व झन् चर्कियो । आदिवासीहरुको स्वायत्तता, सहअस्तित्व, स्थानीय निकायमा केन्द्रीय सरकारको दख्खल हुन नहुनेजस्ता माग राखेर लडेको ‘कचिन इन्डिपेन्डेन्ट आर्मी’ बर्मा सरकारका लागि आतंककारी समूह र यहाँका नेपालीभाषीमाझ बागी समूहका नामले चिनिन्छ । यो विद्रोही समूहलाई दबाउन केन्द्रीय सरकारले ठूलो लगानी गर्‍यो । गाउँगाउँमा समानान्तर सैनिक बनायो । प्रतिरक्षाको नाममा नेपालीभाषी (गोर्खाली समुदाय) का युवालाई राज्यले हतियार दियो र उनीहरुले बागी समूविरुद्ध लडाइँ गरे । यसैकारण पनि केन्द्रीय सरकार नेपालीभाषीप्रति सकारात्मक छ । राज्यको ठूलो दमनपछि विद्रोहीले सन् १९९४ देखि सन् २०११ सम्म युद्धविराम गरे । फेरि सन् २०११ देखि ‘केआईए’ को सशस्त्र आन्दोलन सक्रिय भयो ।

बर्माको आन्तरिक द्वन्द्वबारे त्यति धेरै चलचित्र बनेका छैनन् । यहाँ अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता निकै कुण्ठित छ । र, राज्यलाई चुनौती दिएर काम गर्न सजिलो छैन । आजसम्म पनि मिडियामाथि ठूलो बन्देज छ । सामाजिक सन्जालमाथि राज्यको पूर्ण नियन्त्रण छ । बर्मामा मेरो करिब १ वर्षको बसाइ अनुभवले भन्छ, त्यहाँको अहिलेको स्थितिलाई नेपालसँग तुलना गर्दा ०१७ पछिको पञ्चायती व्यवस्थाजस्तो छ ।

क्षेत्रफलमा नेपालभन्दा साढे चार गुणा ठूलो र प्राकृतिक स्रोतका हिसाबले कैयौँ गुणा सम्पन्न देश हो, बर्मा । तर एकात्मक राज्य प्रणाली, शिक्षामा एकल भाषाको वर्चस्व, कमजोर शिक्षा पद्धति बर्माको ठूलो समस्या हो । यहाँको राज्यसत्ता र सम्पूर्ण पहुँच ओगटेर बसेको मुख्य जाति बर्मन र धर्म बौद्ध हो । त्यसैले आदिवासीको शैक्षिक विकास दयनीय छ । बर्मामा आधुनिक कलाको प्रवेश नै भएको छैन भन्दा हुन्छ । आधुनिक फिल्म, चित्रकला, रंगमञ्च, संगीतलाई फस्टाउन नदिन शासकहरुको ठूलो भूमिका छ । यस्तो अवस्थामा सुसु लाइनले निर्देशन गरेको फिल्म टुमरो अर ह्वेन ? निकै चुनौतीपूर्ण काम मान्न सकिन्छ ।

त्यसभन्दा अघि बर्माको तानाशाही सैनिक शासन, हिंसा र त्यसविरुद्धमा नागरिकको ठूला खाले विद्रोहलाई आङ साङ सुकीमाथि बनेको चलचित्र द लेडीले देखाउँछ । सन् २००७ मा बनेको बर्मा भिजे  वृत्तचित्रले बर्मेली जनताको अर्को ठूलो आन्दोलनलाई देखाएको छ, जहाँ भिक्षुहरु तानाशाही सैनिक शासकविरुद्ध सडकमा ओर्लिएका छन् । आन्दोलन दबाउन सैनिक शासनले नागरिकमाथि चरम यातना दिन्छ । ७ वटा गोप्य क्यामेराले खिचिएको वृत्तचित्र बर्माको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको संघर्ष बुझ्ने राम्रो दस्तावेज हो । नर्वेली निर्देशक लुक बेसोन निर्देशित यो फिल्म खिच्ने युवाहरु धेरै वर्षसम्म बर्माबाहिर लुकेर बस्नुपर्‍यो ।

टुमारो अर ह्वेन ? केही फरक र निकै संवेदनशील विषयमा बनेको वृत्तचित्र हो । यो वृत्तचित्रले कचिन प्रान्तका आदिवासी र बर्मा सरकारबीचको सशस्त्र द्वन्द्वका कारणले जनताले भोगेको चरम सास्ती र उनीहरुको विस्थापनलाई देखाएको छ । कथा मर्मस्पर्शी छ । दुई पक्षका बन्दुकधारीले दिएको दु:खका कारण धेरै परिवार कचिन प्रान्तका गाउँबाट विस्थापित छन् । तिनै गाउँलेहरुमध्येका किसान हुन्, यु वान तुङ । खेतीपाती, गाईवस्तु छाडेर उनी नजिकैको सहरमा बस्न थाल्छन् । तर छोराहरुको पढाइ खर्चका कारण गाईगोरु बेच्न भए पनि यु वान गाउँ फर्किनुपर्ने हुन्छ । सहरबाट गाउँ पुग्न सरकारी सैनिक र विद्रोही सैनिकका क्याम्पहरु पार गर्दै पुग्नुपर्छ । नेपालमा माओवादी युद्धकालमा आम मानिसले भोग्नुपरेको पीडा र बर्मेली नागरिक यु वानको पीडा धेरै समान छन् । कचिन प्रान्तमा यात्रा गर्दा हरेक सैनिक पोस्टमा यात्रुहरु गाडीबाट ओर्लनुपर्ने, हरेक व्यक्तिलाई सैनिकले कडा निगरानी गर्नेजस्ता झमेला र दु:ख हामी नेपालीले पनि करिब १० वर्ष भोग्यौँ । कचिन प्रान्तमा यात्राक्रममा सडकमा सैनिक क्याम्पले लगाएका काँडेतार देख्दा नेपालको सशस्त्र द्वन्द्वकालीन सास्तीको स्मरण भइरहेको थियो मलाई । टुमरो अर ह्वेन ? ले ती दिनलाई ताजा बनायो ।

कचिन प्रान्त बर्माको उत्तरी भूभागमा अवस्थित छ । यसको सिमाना चीनको युनान र भारतको अरुणाचल प्रदेशसँग जोडिएको छ । मिल्दोजुल्दो अनुहार र रुपरंगका कारण कचिन विद्रोही सेनालाई चीनमा लुक्न सजिलो छ । बर्माका अरु ठाउँको तुलनामा कचिन प्रान्तमा धेरै नेपालीभाषीको बसोबास छ । चीनको हिमालबाट बगेर आउने ऐरावती नदीले यो प्रान्तलाई सिञ्चित गरेको छ । यो अत्यन्तै उर्बर ठाउँ मानिन्छ । नेपालका पहाडी जिल्लामा उब्जनी अत्यन्त कम हुन्थ्यो र जीवन चलाउन धौधौ थियो । ती नेपालीहरु लामो पैदल यात्रा गरेर त्यहाँ पुगेको इतिहास छ । ब्रिटिस इन्डिया सरकारका लागि लडेका गोर्खाली सेनाहरु यो सम्बन्ध जोड्ने माध्यम थिए । बर्माका रुखमा पैसा टिप्न पाइन्छ भनेर गएका पुर्खाहरुको कथा नेपालीभाषीका तेस्रो–चौथो पुस्ताले अचेल बताउँछन् । उतिखेर प्रशस्त खेती र सैयौँको संख्यामा पशुपालन गरेर बसेका नेपालीभाषीका नयाँ पुस्ता अब गरिबी झेलिरहेका छन् । सन् १९६२ पछि सबै सम्पत्ति सरकारीकरण भयो । जंगलमा पहिलाजस्तो पहुँच रहेन । कृषि व्यवसाय सहज भएन । नेपालीभाषी युवाहरु कचिन प्रान्तका गाउँबाट विस्थापित हुँदैछन् ।

वृत्तचित्रले देखाएजस्तै सशस्त्र विद्रोहका कारण कचिनमा मात्रै होइन, अन्य प्रान्तका आम जनता पनि आक्रान्त छन् । वृत्तचित्रले यो कुरा बलियोसँग देखाएको छ– ‘दुवै समूह जनताका लागि लडेका हौँ भन्छन् तर तिनीहरुकै कारणले जनता मरिरहेका छन् । आफ्नो गाउँ छाडेर आफ्नै मुलुकमा शरणार्थी भएर बस्नुपरेको छ ।’ सशस्त्र द्वन्द्वबाट उत्पन्न हिंसा, डर र गरिबीका कारणले कचिन प्रान्तका युवा चीन, मलेसिया, थाइल्यान्ड पलायन छन् । कामदार वा यौन व्यवसायीका रुपमा कचिन प्रान्तका युवतीहरुको चीनमा भइरहेको बिक्री अर्को डरलाग्दो स्थिति हो । वृत्तचित्रका प्रमुख पात्र यु वान तुङ भन्छन्, “मानिसहरु भन्छन्, शान्ति चाहिएको छ । तर हामीलाई जत्ति नै चाहिएको त छैन होला ।” एक दिन शान्ति आउँछ र घर फर्कौंला भन्ने आशमा हजारौँ मानिस शरणार्थी क्याम्पमा अनिदो बसेर सपना देखिरहेका छन् ।