निस्दी गाउँपालिका-७, ज्यामिरे भुटुकेको सिंगो २६ घरपरिवार अहिले पूर्व नवलपरासीको विनयीत्रिवेणी गाउँपालिकाको सर्दीमा विस्थापित भयो । केही परिवार सर्दी पुगिसकेका छन् भने कतिपय बसाइँ सर्ने तयारीमा छन् । घर छेउमा कर्कश आवाज र ढुंगा पल्टिन थालेपछि उनीहरूको दैनिकी प्रभावित भयो । बिस्तारै सबै घरपरिवार सर्दीतिरै बसाइँ सर्ने तयारीमा छन् । उनीहरू चुनढुंगा खानी उद्योगका कारण आफ्नै थातथलो छाड्न बाध्य भएका हुन् । स्थानीय पिमिसरा सारुका अनुसार घरमा बस्न सकिने अवस्था छैन, घरजग्गा कम्पनीले उपभोग गर्दैछ ।

सारु मात्रै होइन, यहाँका २६ घरपरिवार चुनढुंगा उत्खननबाट प्रभावित हुन् । उनीहरूलाई झन्डै एक वर्षे अवधिमा होङसी शिवम् सिमेन्ट उद्योगले सर्दीमा नयाँ घर बनाइदिएको छ । थातथलो छाडेर मधेस (तराई) झर्दा त्यहाँ खेलमैदान, मन्दिर र बस्न सामुदायिक भवन नभएको उनको गुनासो छ । केही घर बसाइँ सरिसके । बाँकी जाने तयारीमै छन् ।

होङसी मुलुककै ठूलो सिमेन्ट उद्योग हो । यसले यहाँ ३० वर्षका लागि चुनढुंगा खानी उद्योग सञ्चालन अनुमति पाएको छ । चुनढुंगा उत्खनन भएको ज्यामिरे भुटुकेको जग्गा सुरुमा भने होङसीको थिएन । यहाँ चुनढुंगा खोज्ने अनुमति तिनाउ गाउँपालिका-३ का बाबुराम पाण्डेयको कम्पनीको थियो ।

पाण्डेयले साविकको ज्यामिरेका सचिव टुकराज पाण्डेयसँग बाख्रापालनलगायतका लागि भन्दै जग्गा किन्ने प्रयास गरेका थिए । तर व्यक्तिगत रूपमा नभएपछि बाबुरामले खानी तथा भूगर्भ विभागको लाइसेन्स लिए । त्यस क्षेत्रमा चुनढुंगा खोजीको लाइसेन्स लिएर परीक्षण गर्दा गुणस्तरीय चुनढुंगा भेटियो । "हामीलाई सरकारले एक रुपैयाँ पनि नदिई अतिक्रमण गर्छ भन्दै धम्की दिए," भुटुकेका स्थानीय हुमबहादुर सारुको गुनासो छ, "सबै गाउँले एकजुट भएर जग्गा बिक्री गरिएन ।" जग्गा किन्ने दलाल पटक-पटक आए । पछि कम्पनीले सबै जग्गा लिइसकेको थाहा पाए, स्थानीयले ।

जग्गा उपभोगका लागि गरिएका लिखत

ज्यामिरेको भुटुकेका सबै घरपरिवारलाई अहिले अन्यत्रै स्थानान्तरण गरिएको छ । त्यसैले अन्यत्रका पीडितले पनि मुआब्जा माग्न थालेका छन् । "पीडित परिवारलाई बसाइँ व्यवस्थापन गर्नुपर्छ," माथागढी-७ रहबासका रेवतबहादुर सुनार भन्छन्, "हामी सबै थातथलो बिक्री गरेर हिँड्नुपर्ने भएको छ ।" अहिले जनता केही सचेत छन् । तर बिचौलियाको मारमा परेपछि कम्पनीबाट फाइदा लिन मुस्किल छ । जिल्लाका दर्जनभन्दा बढी स्थानमा चुनढुंगा उत्खनन र दर्तामा बिचौलियाकै बोलवाला छ । रूपन्देही, नवलपरासी, कपिलवस्तुमा खुलेका सिमेन्ट उद्योगका लागि चुनढुंगा पाल्पाको महाभारत क्षेत्रबाट लगिन्छ ।

नवलपरासी पूर्वको होङसी शिवम् सिमेन्टले ज्यामिरे भुटुकेबाट र पाल्पा सिमेन्टले रहवास, गोठादी, कोलडाँडाबाट चुनढुंगा लगेका छन् । सर्वोत्तम, सिद्धार्थ, अर्घाखाँची, बुटवल सिमेन्टलगायतले मस्याम, दोभान, झुम्सा, कचल, सिद्धेश्वरबाट लैजान्छन् । पूर्वखोला-३ जल्पा, ज्यामिरे, बहादुरपुरलगायतका स्थानबाटसमेत चुनढुंगा लैजाने तयारी छ । दैनिक एक हजारभन्दा बढी टिपरले चुनढुंगा निकासी गर्दै आएका छन् । जिल्लाका अझै आठ स्थानबाट चुनढुंगा निकाल्ने तयारी छ ।

सुरुमा कम्पनी आफैँले जग्गा किन्दा स्थानीयलगायतको लफडा झेल्न नचाहने हुँदा बिचौलियालाई मौका मिल्छ । तिनाउ गाउँपालिका-३ मरेक र श्रीडाँडाको खोजतलास अनुमति पनि झुम्साकै बाबुराम पाण्डेयलगायतकै कम्पनीबाट भएको हो । "सिमेन्ट उद्योगलाई जग्गा बिक्री गरेको हो," पाण्डे स्वीकार्छन्, "सुरुमा जग्गा लिन विभिन्न झन्झट बेहोर्नुपर्छ । त्यो सबै कम्पनीले कहाँ झेल्छन् ?" बुटवल सिमेन्टलाई चुनढुंगा आपूर्ति गर्ने कञ्चन क्वायरिजले मरेकडाँडाबाट उत्खनन गरिरहेको छ । झुम्सा दोभानस्थित श्रीडाँडाको जग्गाबाट सिद्धार्थ मिनरल्सले अर्घाखाँची सिमेन्टका लागि चुनढुंगा लगेको छ । यहाँ पनि व्यक्तिका जग्गा थिए । श्रीडाँडाबाट सात घर विस्थापित भए । अझ ६ घर विस्थापित अवस्थामा छन् । यहाँ पनि न्यून मूल्यमा जग्गा खरिद गर्ने र बढी नाफा हात पारेर बिक्री गर्ने बिचौलिया बग्रेल्ती छन् ।

श्रीडाँडास्थित चुनढुंगा खानी | तस्बिरहरु : माधव अर्याल

जिल्लाका २१ भन्दा बढी स्थानमा चुनढुंगा उत्खनन अनुमतिका लागि स्वीकृत भइसकेको खानी तथा भूगर्भ विभागले जनाएको छ । पछिल्लो समय स्थानीयको आन्दोलन जारी छ । सिजी सिमेन्टले रिब्दीकोट-१, ख्याहा जोगीथुममा बिचौलिया लगाएर जग्गा खरिद गरिरहेको छ । सात घर यहाँबाट विस्थापित भइसके । १ सय १९ घरपरिवार चुनढुंगा उत्खननको जोखिममा छन् । तर पीडितका विषयमा बोलिदिने कोही छैन । स्थानीय लालबहादुर कुमाल दुःखेसो पोख्छन्, "हामी सबै विस्थापनको खतरामा छौँ ।"

केही समयअघि उद्योगले नै जथाभावी जग्गा खरिद गर्ने र बिचौलिया लगाउन थालेपछि रैनादेवी छहरा-२ सोमादी सर्देवाका वासिन्दा आन्दोलित भए । अहिले भने तिनीहरूलाई जागिर दिइएको छ ।

ज्यामिरे भुटुकेमा आन्दोलनरत स्थानीय

पाल्पा सिमेन्टको चुनढुंगा उत्खनन क्षेत्र रहवासमा हरेक साता आन्दोलन भइरहेका छन् । स्थानीयको माग पूरा नगर्दा कहिले उत्खनन बन्द र कहिले खुल्ने गर्छ । अहिले पनि स्थानीयले जग्गा विषयको किचलो कम्पनीसँग राखेका छन् । १४ घरले जग्गा बिक्री गरिसके । अझै १५ भन्दा बढी घरपरिवारको जग्गा बिक्री गर्न बिचौलिया प्रयोग भइरहेका छन् ।

वडाध्यक्ष जंगबहादुर थापा भन्छन्, "बाख्रापालन गर्ने भन्दै आएका बिचौलियालाई स्थानीयले जग्गा बिक्री गरे ।" यहाँबाट विस्थापित उनीहरूले माथागढी-२ रुप्सेमा घडेरी किनेका छन् । कृषि र पशुपालन गर्ने नाममा गाउँबस्ती पसेर सस्तो मूल्यमा जग्गा बेच्दै आएका बिचौलियाले स्थानीयलाई जानकारी नदिएरै सिमेन्ट उद्योगलाई बेच्छन् । यसबाट बिचौलिया मालामाल बने पनि स्थानीय बस्ती सारेर अन्यत्र जानुपर्ने बाध्यता छ ।