सडकमै शुक्रराजको पुराणवाचन
पुराणवाचनमा राणा शासकले भनेका कुराको पशुवत अनुसरण नगर्न आह्वान गरेसँगै उनी पक्राउ परिहाले ।दरबारिया पुरोहित/बडागुरुज्यूले सामाजिक रीतिथिति र जनता भड्काएको भन्दै जुद्धशमशेरसमक्ष चुक्ली लगाएछन् ।
विक्रम संवत् १९९७ मा राणा शासकले मृत्युदण्ड दिएका चार सहिदमध्ये शुक्रराज जोशी शास्त्री ललितपुर, खेलटोलका बासिन्दा थिए । मेरा बाजे बाबुराम जोशीले विसं १९६३ तिर सुरु गरेको जोशी-भोजलाई निरन्तरता दिएका थिए, शुक्रराजले । उनी र मेरा बा दुवै समाज सुधारमा लागेकाले घरमा आवतजावत पनि बाक्लै हुन्थ्यो ।
जोशी-भोजमा अनौठो चलन थियो, अहिले पनि छ । जनै लगाएका मात्रै भोजमा सहभागी हुन पाउँथे भने महिलालाई निषेध थियो । यस्तो भोजमा जोशी बन्धुहरु समाज सुधारका उपायबारे एकआपसमा घनिभूत छलफल गर्छन् । शुक्रराज पिता माधवराज जोशीको प्रेरणाबाट सामाजिक सुधार अभियानमा लागेका थिए । माधवराजचाहिँ आर्य समाजी अगुवा थिए ।
यसरी सामाजिक सुधार अभियान चलाउँदा राणा शासक जुद्धशमशेर (विसं १९८९-२००२) थिए । विशुद्ध सामाजिक, शैक्षिक जागरणस्वरुप नेपालमा आर्य समाजी आन्दोलन चलाएर शुक्रराजले मूर्तिपूजा, धार्मिक अन्धता, ब्राह्मणबाहेक अन्य जातका लागि निषेध गरिएको कर्मकाण्ड सबैले पढ्न पाउनुपर्छ भन्ने आवाज बुलन्द गरिरहे । शुक्रराज अध्यक्षताको नागरिक अधिकार समिति गठन भयो, विसं १९९४ मा काठमाडौँको भोटाहिटीमा । त्यो समितिमा सचिव केदारमान श्रेष्ठ 'व्यथित', प्रचार सचिव शंकरप्रसाद नेपाल र राजलाल कलवार, आनन्दराम/गंगालाल श्रेष्ठ, पण्डित मुरलीधर भट्टराई सदस्य चयन भए ।
खुला बहस बर्जित रहेको समयमा जनचेतना र जनजागरणका लागि शुक्रराजले इन्द्रचोकको सडकपेटीमै बसेर पुराणवाचन गरेका थिए, विसं १९९५ मा । त्यही पुराणवाचनमा राणा शासकले भनेका कुराको पशुवत अनुसरण नगर्न आह्वान गरेसँगै उनी पक्राउ परिहाले ।
दरबारिया पुरोहित/बडागुरुज्यूले सामाजिक रीतिथिति र जनता भड्काएको भन्दै जुद्धशमशेरसमक्ष चुक्ली लगाएछन् । उनलाई राणाविरुद्ध सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक जागरणलाई निरन्तरता दिएको अभियोगमा राजद्रोहको मुद्दा लगाएर तीन वर्ष कैद सुनाइयो । यसअघि चन्द्रशमशेरको समयमा पनि राजपुरोहितले बाउ-छोरा दुवैलाई सांस्कृतिक, धार्मिक सद्भाव भड्काएको भन्दै उजुरी गरेका थिए । त्यही झोँकमा राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरको दरबारमा शास्त्रार्थ गराइएको थियो । बाउ-छोराको तर्कका अगाडि राणा शासकका बडागुरुज्यू निरुत्तर भएका थिए ।
बालविवाह, बहुविवाह, रक्सी, बिँडी, चुरोट, तमाखु नखान र आचरण शुद्ध गरेर निर्भय बन्ने उपदेश बाँडेपछि शुक्रराज जनताका नायक बने । त्यसैको परिणाम राणा शासकले आर्य समाज अभियानमाथि प्रतिबन्ध लगाइदिए । भारत-पाकिस्तान छुट्टनिुअघिको लाहोर युनिभर्सिटीबाट संस्कृतमा शास्त्री गरेका शुक्रराज भारतको इलाहावाद दयानन्द आर्य समाजी विद्यालयमा प्रधानाध्यापकसमेत भएका थिए । मेनकादेवी माथेमा (धर्मभक्त माथेमाकी बहिनी) सँग बिहे गरेका शुक्रराजलाई उच्च श्रेणीमा संस्कृत भाषामा स्नातकोपाधि लिएकाले 'शास्त्री' भन्न थालिएको थियो ।
नेपाल भाषा, नेपाली, हिन्दी, संस्कृत र अंग्रेजी भाषाका ज्ञाता शास्त्रीका आधा दर्जनभन्दा बढी पुस्तक प्रकाशित छन् । उनले ब्रह्मशूत्र शंकर भाष्य मूल संस्कृतिलाई यथावत् राखेर हिन्दीमा उल्थासमेत गरे । शुक्रराजमा कतिसम्म विद्रोह चेत थियो भन्न नेपाल भाषामा उनैबाट सिर्जित कविताले पनि प्रस्ट्याउँछ :
हे मचात दँ दँ/मिखा निगलँ कँ कँ
तुती निपाँ चू चू/आख ब्वँवने नु नु
(हे बच्चाहरु उठ, उठ/आँखा दुवै खोल, खोल
दुवै खुट्टाले टेक, टेक/अक्षर पढ्न जाऊँ, जाऊँ ।)
त्यो समाज सुधार अभियानले अन्ततः राजनीति रुप लियो । राणा शासकले आठ वटा मुद्दामा फसाए । ६ माघ विसं १९९७ मा सर्वस्वहरणसहित फाँसीको सजाय सुनाइयो र १० माघ १९९७ राती पचलीस्थित खरीको रुखमा झुन्ड्याएर मारियो ।
अरु जनता राणा शासनको विरोधमा नलागून् भनेर उनको मृत शरीरलाई झुन्ड्याइएको अवस्थामै दिनभर प्रदर्शनमा राखियो । शुक्रराज जेल परेको पाँचौँ दिनमा पत्नी मेनकादेवीले पुत्री जन्म दिइन् । पुत्री जन्माएको केही दिनमै उनको पनि मृत्यु भयो । मेनकाको मृत्युको केही समयपछि पुत्रीको समेत निधन भयो । ८२ वर्षे माधवराजलाई एकैचोटि तीन शोक आइलागे ।
माधवराजले छोरा शुक्रराजको सहादत प्राप्त स्थलमा गएर 'स्याबास् छोरा तिमी धन्य छौ, तिमीले आमाबाको मात्र नभई देशकै गौरव बढायौ' भनेर नमस्कार गरे । शुक्रराजको अन्तिम दर्शनमा हाम्रो परिवारसमेतले सहभागिता जनाएको थियो ।
शुक्रराज मारिएपछि उनको सम्झनास्वरुप बहिनी चन्द्रकान्ता मल्लले काठमाडौँ, बागबजार अद्वैतमार्गमा विसं २०१८ मा सहिद शुक्रराज माध्यमिक विद्यालय खोलिन्, जुन अहिले पनि चलिरहेको छ ।
प्रस्तुति : गोकुल अर्याल
सम्बन्धित
कम्युनिस्ट पार्टीको गुपचुप गतिविधि गरिरहेका नरबहादुर कम्मर र छाती दुवैतिर जापानी, भारु, ने...
थैले काण्डमा पक्राउ पुर्जी
नारदमुनि स्वयंले अंग्रेजी पढाउँथे । ब्रिटिस फौजको जमदार भएका र त्यति धेरै नपढेका उनले हाम...
नारदमुनि थुलुङको सम्झना
हुन त कतिपयले ममा भारतीय कलाकार मकबुल फिदा हुसैनको प्रभाव परेको भन्ठान्छन् । तर भक्तपुरमा ...
यस कारण घोडाचित्र
राजा वीरेन्द्रले आफ्ना निजी सचिव चेतबहादुर कुँवरमार्फत ६० हजार रुपैयाँ पठाइदिए । त्यही पै...
राजाले दिएको टिकटमा अमेरिका
सरकारी स्वामित्वको अखबार भएको हुँदा व्यवस्थाको विरोध गरेर गोरखापत्रमा व्यंग्यचित्र बनाउन प...
अखबारमा कार्टुनकारिता
जापानको फुकुओका आर्ट म्युजियममा पहिलोपल्ट आयोजित एसियाली कला प्रदर्शनीमा दस अवतार सिर्जना ...