नेतृत्वमा सामन्ती छाया
नीतिभन्दा नेतालाई केन्द्रमा राख्दा पार्टीहरुमा आन्तरिक लोकतन्त्र खुम्चिँदो
नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको ७० औँस्थापना दिवस ९ वैशाखमा नेकपाका जिल्ला नेतृत्व घोषणा गरियो । लामो खिचातानी र गुटउपगुटको घनचक्करमा फसेको एकता टुंगिएको सभामा वरिष्ठ नेता माधवकुमार नेपालको अनुहारमा कुनै उत्साह देखिँदैनथ्यो । झन्डै डेढ घन्टा ढिलो सुरु सभामा उनी मुस्किलले एक घन्टा बसे र सुटुक्क बाहिरिए ।
वरिष्ठ नेता नेपाल बीच सभाबाटै निस्किनुको अन्तर्य त खुलेको छैन तर जतिन्जेल मञ्चमा रहे, पूरै असहज । नेपाल त्यहाँ धेरै नटिक्नुको एउटा कारण सभास्थलको तामझामलाई मानिएको छ । पार्टी सचिवालयका सबै सदस्यलाई मञ्चमा आसनग्रहण गराइएको थियो । मञ्चको मध्यभागमा अध्यक्षद्वय केपी ओली र पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड' का लागि ठूला सोफा राखिएका थिए । दायाँबायाँ भने हात अड्याउनसमेत नमिल्ने कुर्सी थिए । मञ्चका दुई किनारमा अध्यक्षद्वयका ठूल्ठूला तस्बिर थिए । मूल ब्यानरसँगै कम्युनिस्ट नेता लेनिनको पूर्ण कदको तस्बिर थियो । प्रचण्डको तस्बिरमाथि मदन भण्डारी र पुष्पलाल श्रेष्ठसहित संस्थापक नेताका तस्बिर थिए ।
नेपाललाई असहज बनाउने अर्को कारण थियो, सिट व्यवस्थापन । उनी पुग्दा अध्यक्षपछिका वरिष्ठ नेताको सिटमा पहिल्यै अर्का नेता झलनाथ खनाल बसिसकेका थिए । जबकि, अरू सबै विषयमा वरिष्ठता र मापदण्डको कुरा गर्ने नेपाल पार्टी एकताका क्रममा खनालको वरीयता मिचेर प्रथम वरिष्ठ नेता बनाइएकामा खुसी थिए । खनालको सबैभन्दा ठूलो असन्तुष्टि त्यसैमा छ ।
कार्यक्रम सुरु भएलगत्तै अध्यक्षद्वयको शुभकामना भिडियो-क्लीप प्रसारण गरियो । त्यसपछिका वक्ता पनि उनै ओली र प्रचण्ड थिए । यो सबै दृश्यले उकुसमुकुस मानिरहेका नेता नेपाल अध्यक्ष प्रचण्डको मन्तव्य नसकिँदै बाहिरिए । "नेपाल त्यसरी बीच सभाबाटै हिँड्ने स्वभावका नेता होइनन्," उनी निकट नेता भन्छन्, "असन्तुष्टि व्यक्त गर्न पनि नमिल्ने, नगरेर बस्न पनि असहज लागेपछि एकताको त्यति महत्त्वपूर्ण सभा छाडेर हिँड्नुभएको हो । अर्को कार्यक्रम त निहुँ मात्र हो ।"
एमाले-माओवादी केन्द्र एकताको एक वर्ष पुग्नै लाग्दा नेता/कार्यकर्ताबीच मात्र होइन, शीर्ष नेताहरूबीच यस्ता असहज परिस्थिति थुप्रै पटक दोहोरिएका छन् । नेताहरू निर्धारित समयमा नआउने, घन्टौँ कुराउने, गुटमुखी हुने, शीर्ष तहकै नेता तथा प्रतिपक्षलाई भद्दा घोचपेच र होच्याउने चरित्र स्थापित गरेका छन् । नेकपाका दुई अध्यक्षमा को बढी प्रभावशाली देखिने र एकअर्काविरुद्ध रणनीतिक चाल चल्ने प्रतिस्पर्धा नै देखिएको छ । एकीकृत पार्टीमा अध्यक्षद्वय ओली र प्रचण्ड अस्वाभाविक रूपमा हाबी भइदिँदा सशस्त्र विद्रोहको पृष्ठभूमिबाट लोकतान्त्रिक अभ्यासमा अघि बढिसकेका पूर्वएमाले र पूर्वमाओवादीका तल्ला पंक्ति पुनः नेतृत्व-पूजामा फर्किएका छन् । "सामूहिक नेतृत्वमा चल्नुपर्ने कम्युनिस्ट पार्टीमा अधिकार मुठ्याउने प्रवृत्ति हाबी छ । दुई नेताले सम्पूर्ण शक्ति आफूमा केन्द्रित गर्न खोजेको देखिन्छ," राजनीतिक विश्लेषक श्याम श्रेष्ठ भन्छन्, "अधिकार मुठ्याउने र नेता-कार्यकर्ताबीच दूरी बढाउने सोपान खडा गर्नु नै सामन्तवादी चरित्र हो ।"
प्रधानमन्त्री, मन्त्री र शीर्ष नेताहरू जिल्ला पुग्दा तिनीहरूले बोक्नै नसक्ने माला लगाइदिने परम्परा सुरु भएको छ । विभिन्न मागसहित प्रतिबद्धताको भारी बोकाएको शैलीमा सुरु माला संस्कृति हुकिर्ंदै त्यसले विकृतिको रूप धारण गरिसकेको छ । कतिसम्म भने, ९ चैत ०७५ मा किरियापुत्रीलाई भेट्नसमेत संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासनमन्त्री लालबाबु पण्डित माला लगाएरै पुगे ।
११ मंसिर ०७५ मा सरकारले घोषणा गरेको सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमको केन्द्रमा मजदुर र कामदार वर्ग थिए । तर काठमाडौँ चोकगल्लीका विद्युत् पोलमा प्रधानमन्त्री ओलीका तस्बिर झुन्ड्याइए, अखबारका ज्याकेट विज्ञापनमा पनि उनै छाए । राजनीतिक संस्कार र चिन्तनमा परिवर्तन नआउँदा जनताले संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र र समाजवादउन्मुख व्यवस्थाको अनुभूति गर्न नपाएको उनी बताउँछन् । सांस्कृतिक रूपान्तरण नहुँदा राज्य सञ्चालनमा तात्विक भिन्नता देखिएको छैन । त्यसैले पञ्च, कांग्रेस र कम्युनिस्ट नेता छुट्याउन मुस्किल भएको टिप्पणी गर्दै श्रेष्ठ थप्छन्, "नेपालका कम्युनिस्ट रातो मूलाझैँ भए । हेर्दाका मात्र रातो, काट्दा भित्र सबै सेतै रहेछन् ।"
नेताले सुन्ने कान र देख्ने आँखा बनाएका 'भातभान्सा कोटरी' ले नै अध्यक्ष र अरू नेताबीच, प्रधानमन्त्री र मन्त्रीबीच खाडल बनाइदिएको उनको बुझाइ छ । त्यसैले पार्टी एकतापछि पनि नेकपा गुट-उपगुटको संयुक्त मोर्चा बनेको देखिन्छ ।
लेनिनले विचार अभिव्यक्तिमा स्वतन्त्रता, कामकारबाहीमा एकरूपता भन्दै जनवादी केन्द्रीयताको अवधारणा ल्याएका थिए । तर अहिले नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीमा नोकरशाही केन्द्रीयताको अभ्यास भइरहेको देखिन्छ । त्यसले नीतिभन्दा नेतालाई केन्द्रमा राख्ने र अन्तरपार्टी लोकतन्त्रलाई खुम्च्याउँदै लगेको छ । नेतृत्वमा पलाएको सामन्तवाद अन्त्य गर्न ठूलै सांस्कृतिक आन्दोलनको खाँचो देख्छन्, विश्लेषक श्रेष्ठ ।
राजनीतिशास्त्रकी प्राध्यापक मीना बैद्य मल्ल नेपाली राजनीतिमा विधि र प्रक्रियाभन्दा शक्तिलाई रिझाउने प्रवृत्ति झ्यांगिएर नयाँ चाकडीवादको जन्म भएकामा चिन्ता व्यक्त गर्छिन् । भन्छिन्, "सामन्तवादविरुद्ध लडेका नेताहरूले नै सामन्ती संस्कारलाई प्रोत्साहन गरिरहेका छन् । त्यसले नजानिँदो ढंगले नेता/कार्यकर्ता, सरकार र जनताको दूरी बढेको देखिन्छ ।"
आफ्नै ठूला तस्बिर, धेरै माला, गाडीका लावालस्कर र चाकडीको लाइनलाई अनदेखा गरेर शीर्ष नेताहरूले चाकडीबाज आसेपासेलाई हौस्याइदिएका छन् । त्यस्ता तामझामले झट्ट हेर्दा नेताको लोकपि्रयता बढेको देखिए पनि खासमा राजनीतिक उचाइ घटाइरहेका छन् । "एकै खालमा भद्दा तामझाम दोहोरिनुले नेताले त्यो सबै मन पराइरहेको बुझाउँछ," उनी भन्छिन्, "जनताबाटै उदाएर नेतृत्वमा पुगेका नेताका लागि ती कुनै पनि कोणबाट शोभनीय छैनन् ।"
नेपालमा नेता-पूजाको सुरुआत कांग्रेसले सुरु गरे पनि त्यसलाई माओवादीले हुर्काएको छलफल चल्ने गर्छ । कांग्रेसको राजनीतिक संस्कारमा भारतीय समाजवादी नेताहरूको प्रभाव देखिन्छ । धेरै पछिसम्म पनि कांग्रेसका सभामा कुर्सी, सोफा र टेबल देखिँदैनथे । सेतो तन्ना ओछ्याएर नेताहरू बस्थे । अडेस लाग्न ठूल्ठूला कुशन राखिएका हुन्थे । ००७ को सशस्त्र क्रान्ति थाल्नुअघिका बैठक स्मरण गर्दै प्रजातन्त्र सेनानी श्यामकुमार तामाङ भन्छन्, "बीपी कोइरालासहित अरू नेता त मजैले बस्थे । त्यसरी बस्न राणा खानदानी सुवर्णशमशेरलाई निकै धौ हुन्थ्यो ।"
बैठक र सभाका बसाइ त्यस्तो भए पनि बीपीको जीवनशैली भने रवाफिलै थियो । रेलमा उनी कहिल्यै सेकेन्ड क्लासमा यात्रा गरेनन् । जेलमा समेत उनलाई छुट्टै बन्दोबस्ती चाहिन्थ्यो । उनले कार्यकर्तासँग मात्र होइन, समकालीन नेतासँगसमेत निश्चित दूरी राख्थे । गणेशमान सिंह स्वास्थ्यका कारण पलेटी बस्न सक्दैनथे । त्यसैले कांग्रेस सभामा कुर्सी प्रयोग गर्ने पहिलो नेता उनै हुन् ।
गिरिजाप्रसाद कोइराला पछिल्लो सभापतित्व कालसम्म आइपुग्दा मञ्चको मध्यभागमा उनी एक्लै ठूलो सोफामा र अरू नेताहरू वरपर पलेटी कसेर बस्न थाले । सुशील कोइरालासम्म जसोतसो धानिएको त्यो परम्परा शेरबहादुर देउवा सभापति भएपछि भने अन्त्यजस्तै छ । उनको कार्यकालमा सेतो तन्ना र पलेटी बसाइका कमै सभा देखिएका छन् ।
पार्टीका मूल नेता सभामा आफैँ उपस्थित भए पनि ब्यानरमा तस्बिर राख्ने संस्कार कांग्रेसबाटै सुरु भयो । पूर्वएमालेमा तुलनात्मक रूपमा आन्तरिक लोकतन्त्र मजबुत थियो । नेताका तस्बिर राख्ने/नराख्ने विषयसमेत ठूला छलफलका विषय बनेका उदाहरण छन् । केन्द्रीय बैठकमा नेताहरू एकैखाले कुर्सीमा बस्थे । पार्टी कार्यक्रम छरिता र कम खर्चिला हुन्थे । ०४७ मा पार्टी एकता बेलाका तस्बिरमा तत्कालीन माले महासचिव मदन भण्डारी र माक्र्सवादी अध्यक्ष मनमोहन अधिकारी प्लास्टिकका कुर्सीमा देखिन्छन् ।
भण्डारी र अधिकारीपछि माधव नेपालको १५ वर्षे नेतृत्वकालमा पनि पार्टीमा सामन्ती संस्कार हुर्किन पाएन । ०६३ मा खुला राजनीतिमा आएपछि माओवादीले सामन्ती राजनीतिक संस्कारलाई नै मलजल गर्यो । उसले मुख्यतः पार्टी अध्यक्ष प्रचण्डको देवत्वकरण गरेरै पहिलो संविधानसभा निर्वाचनमा पहिलो शक्ति आर्जन गर्यो । त्यतिबेला देशैभर प्रचण्डका तस्बिर टाँसिएका थिए । मुख्य सहरबजार र सार्वजनिक भित्तामा भावी राष्ट्रपति कमरेड प्रचण्ड लेखेर प्रचारबाजी गरियो । त्यसको चर्को विरोध गर्दै ओलीले त्यतिबेला उनलाई 'भित्ते राष्ट्रपति' भन्दै व्यंग्य गरेका थिए ।
संसदीय राजनीतिमा आएको माओवादीको दबाब थेग्न नसकेपछि पूर्वएमाले पनि उसकै शैलीका युवा दस्ता बनाउने, नेतृत्वलाई स्कर्टिङ गराउने र नीतिभन्दा नेताकेन्दि्रत प्रचारबाजीमा उत्रियो । त्यतिबेला माओवादीविरुद्ध वैचारिक र भौतिक संघर्षको नेतृत्व गरेरै ओली एमालेमा लोकपि्रय भए, नेतृत्वमा पुगे । अहिले पार्टी एकतापछि त्यो तामझामपूर्ण र नेताकेन्दि्रत राजनीतिले झन् प्रश्रय पाएको हो ।
'जनयुद्धकाल' मा माओवादीका लम्बेतान आसनग्रहण, रातो टीका र मालाबिनाका सायदै कुनै सभा-सम्मेलन भए । शान्ति प्रक्रियामा आएपछि अरू पार्टी र नेताभन्दा भिन्न देखिन पनि त्यो प्रवृत्ति झन् मौलायो । खासगरी अध्यक्ष प्रचण्डलाई स्थापित, चर्चित बनाउन अनेक उपाय भएको देखिन्छ ।
प्रचण्डलाई त्यो ढंगले प्रोजेक्सन गर्नुका केही खास कारण थिए । सर्वसाधारण मात्र होइन, मिडिया र राजनीतिक नेतृत्वले समेत प्रचण्डको अस्तित्वबारे प्रश्न उठाइसकेका थिए । कांग्रेस नेता रामचन्द्र पौडेलले त 'प्रचण्ड निर्मल निवासमा छन्' सम्म भन्न भ्याएका थिए । माओवादी भूमिगत हुनुअघि नेता बाबुराम भट्टराईले सरकारलाई मागपत्र प्रस्तुत गरेका थिए । त्यसैले माओवादीका सर्वोच्च नेताका रूपमा भट्टराई चिनिन्थे ।
प्रचण्डको रापताप भूमिगत पार्टीभित्र मात्र थियो । त्यसैले नेपाली राजनीतिमा जबर्दस्त स्थापित हुने रणनीतिस्वरूप उनको देवत्वकरण थालिएको थियो । ०५४ मै नेताहरूले कुनै लेख वा विचार लेख्दा सुरुमै प्रचण्डको उद्धरणलाई महानवाणीका रूपमा राख्नुपर्ने थिति बसाइयो । त्यतिले नपुगेर ०५७ मा प्रचण्डपथ नै ल्याइयो । जनयुद्धकालमै माला र टीकालाई माओवादीले आफ्नो परिचय बनाइसकेका थिए । कतिसम्म भने, फूल नपाइने ठाउँमा दुबो, फूलका पातलाई बाँधेरसमेत माला लगाएर स्वागत गरिन्थ्यो ।
जबर्जस्ती बडप्पन देखाउनुलाई नेकपा स्थायी कमिटी सदस्य घनश्याम भुसाल नेताहरूको मनोविकारका रूपमा लिन्छन् । भन्छन्, "जब काम बोल्दैन, मान्छे बोल्नुपर्छ । नेताहरूले सचेत ढंगले नै सामन्तवादी चरित्रलाई अंगालिरहेका छन् ।"
नेतृत्वप्रति कार्यकर्ता र आम नागरिकको विश्वास टुटेकैले जायज माग पूरा गराउन पनि अनेक किलोका माला उनेर नेताका अहं पूरा गरिदिएको उनको बुझाइ छ । नेतृत्वमा पलाएको सामन्ती चिन्तन कहिले अन्त्य होला त ? भुसाल भन्छन्, "यो नेतृत्वले गर्दैन । अर्को युगानुकूल आधुनिक नेतृत्व आउनुपर्छ ।"
२ असार ०६३ मा बालुवाटारस्थित प्रधानमन्त्री निवासबाट सार्वजनिक हुँदा माओवादी नेताद्वय प्रचण्ड र बाबुराम भट्टराई एकै रंग सफारी सुटमा थिए । मूल नेतृत्व सरकारमा नजाने घोषणै गरेका उनीहरू केही समय सादगीजस्तै पनि देखिए । तर छिट्टै पार्टी बैठकमा शीर्ष नेताहरू कुर्सीमा र अरू पलेटी कसेर बस्ने प्रबन्ध गरेर रेखा कोरियो । समयक्रमले माओवादी नेताका उठबस, संस्कार र व्यवहार पनि कांग्रेस, एमाले र राप्रपाजस्तै भिन्न हुन सकेन । "राजनीतिक व्यवस्था मात्र फेरेर हुँदैन, सामन्ती संस्कारको जरा उखेलिन बाँकी नै छ," प्राध्यापक मल्ल भन्छिन्, "त्यसका लागि कार्यकर्ताभन्दा नेताले चाहनुपर्छ । जनताले भन्दा नेताले चाहे त्यो छिटो परिवर्तन आउँछ ।"
कार्यक्रमका ढर्रा र भद्दा शैली परिवर्तनको चस्का पार्टीहरूलाई लाग्दै नलागेको भने होइन । पूर्वएमालेले भ्रातृ संगठनका कार्यक्रमलाई छरितो बनाउन मञचमा सुधार ल्याउन निर्देशन जारी गरेको थियो । तर खासै प्रभावकारी हुन सकेन । अहिले कांग्रेसले राष्ट्रिय जागरणमार्फत आफ्ना परम्परागत कार्यक्रम शैलीमा सुधार ल्याउन लागेको प्रवक्ता विश्वप्रकाश शर्मा बताउँछन् । उनका अनुसार आसनग्रहण र वक्ताको लम्बेतान सूची घटाइएको छ । ब्याच वितरण हटाइएको छ । शर्मा भन्छन्, "ठूला परिवर्तन गर्न सफल हुँदा ससाना सुधारमा ध्यान नदिएको पक्कै हो । अब त्यो सुधारको नेतृत्व कांग्रेसले गर्छ ।"
सम्बन्धित
अमेरिकाले बर्सेनि निकाल्ने आतंकवादसम्बन्धी प्रतिवेदन नेपालबारे फेरिएको धारणा...
नेपाललाई 'आतंकवादको हब' मान्ने अमेरिकी धारणा कसरी परिवर्तन भयो ?
लकडाउनपछि आफ्नो मुलुक फर्किएका भारतीय मजदुर सम्पर्कमै आएनन्, रेडजोनमा परेका स्वदेशकैलाई ल्...
उद्योग चलाउनै मुस्किल
सात दशकयताको दलीय तानातानको शिकार बन्दै आएको नागरिकता मुद्दामा यसपल्ट पनि विगतकै राजनीतिक ...
नागरिकतामा किन सधैँ किचलो ?
केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो, बाग्मती प्रदेशसहितको सिन्धुपाल्चोक, काभ्रे र प्रदेश २ सर्लाहीब...
आश्रममै रहे पनि किन पक्राउ पर्दैनन् बमजन ?
मुख्यमन्त्री शंकर पोखरेललाई प्रदेशमा आएर केन्द्रीय भूमिका गुम्ने भय, पार्टी इन्चार्ज र अर्...
ओलीका ‘अलराउन्डर’ विश्वासपात्र
कोरोना महामारीले खर्च घटाउन र प्रशासनलाई चुस्त राख्न सबक सिकाए पनि अनावश्यक खर्च कटौतीमा भ...