कस्तूरीमा विद्यावारिधि गर्ने तेस्रा नेपाली हुन्, पारसविक्रम सिंह । चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सबाट ’कस्तूरीको आनीबानी र पर्यावरण’ शीर्षकमा पीएचडी सकाएर भर्खरै नेपाल फर्किएका उनले हिमालयको दक्षिणी मोहडा केन्द्रित स्थलगत अध्ययन गरेका थिए ।

नेपालमा कस्तूरीको संख्या कति छ ?

सूर्य अस्ताएपछि र उदाउनुअघि मात्रै क्रियाशिल हुने जन्तु भएकाले ठ्याक्कै संख्या निकाल्न गाह्रो छ । बास बस्ने ठाउँमा भेटिएको दिसाको घनत्व हेर्दा २ हजारदेखि २५ सयको संख्यामा हुन सक्छ ।

संरक्षण नभएर कम संख्या देखिएको हो ?

दुर्लभ वन्यजन्तु भएकाले संरक्षण स्वाभाविक हो । संरक्षित वन्यजन्तु हेर्न पर्यटक आउँछन् तर यस्ता वन्यजन्तुको संख्या घटिरहेकाले संरक्षणको परम्परागत धारणा बदल्नुपर्छ ।

संख्या कसरी बढाउने ?

विभिन्न कारणले लोपोन्मुख र दुर्लभ वन्यजन्तुको संख्या घटिरहेको छ । संख्या घट्नुको मुख्य कारण चोरी सिकारी हो । अब प्रकृति र पालन दुवै माध्यमबाट यसको संरक्षण गर्नुपर्छ ।

पालनबाट कस्तूरी संरक्षण कसरी हुन्छ ?

पालेपछि एकातिर संरक्षण हुन्छ भने अर्कोतिर चोरी सिकारी रोकिन्छ । फेरि वन्यजन्तुको संरक्षण मात्र होइन, उपयोग पनि जरुरी छ । कस्तूरीको बिना महँगो मूल्यमा बेच्न सकिन्छ । यसको नाभिमा हरेक वर्ष सुगन्धित गोलो थैली अर्थात् बिना निस्कन्छ । एउटा निकालेपछि फेरि अर्को पलाउँछ । कस्तूरी १५ देखि २० वर्ष बाँच्छ । एक वर्षको उमेरदेखि भाले कस्तूरीको बिना निकाल्न मिल्छ । एउटा कस्तूरीले औसतमा १५ वटा बिना दिन सक्छ ।

कस्तूरीको बिना कहाँ बेच्ने ?

चीनले सन् १९५० देखि नै कस्तूरी पाल्न थाल्यो । थुप्रै कस्तूरी फार्म छन् । कस्तूरीपालनका लागि मात्र थुप्रै अनुसन्धान संस्था छन् । तैपनि त्यहाँ मागअनुसार बिना उत्पादन हुन सकिरहेको छैन । प्रतिवर्ष हजारदेखि १ हजार ५ सय किलो माग भएको चीनमा ७० किलो मात्रै उत्पादन हुन्छ । सन् २०२५ सम्म प्रतिवर्ष ३ सय किलो पुर्‍याउने उसको लक्ष्य छ । हामीलाई बजारको चिन्तै छैन ।

चीनमा बिनाको मूल्य कति पर्छ ?

सुनभन्दा तीनदेखि पाँच गुणा बढी मूल्यमा बिक्री हुन्छ । नेपालमा पाइने हिमाली कस्तूरी सबैभन्दा ठूलो जातको हो । हिमाली र कस्मिरी कस्तूरीपालन अहिलेसम्म भएको छैन । यसैले हाम्रो कस्तूरीका बिना अझ बढी मूल्यमा बेच्न सकिन्छ । ठूलो जातको कस्तूरीको बिनामा मस्कोन नामक तरल रसायन बढी हुन्छ ।

बिनाको उपयोग केमा हुन्छ ?

चिनियाँ परम्परागत पद्धतिमा बन्ने औषधीमा यो खपत हुन्छ । जडीबुटीबाट बन्ने औषधीमा त्यो मिसाइन्छ । चार सय किसिमका औषधीमा यो प्रयोग हुने चिनियाँले पत्तो लगाइसकेका छन् । यसबाहेक युरोपमा बिना मिसाएर महँगा अत्तर बन्छन् ।

नेपालमा यसको उपयोग हुँदैन ?

मैले पुराना व्यक्तिसँग कुरा गर्दा नेपालमा बिना टनिकका रुपमा प्रयोग हुन्थ्यो भन्ने थाहा पाएँ । खासगरी बच्चालाई खुवाउँदा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढ्छ ।

कानुनी रुपमा कस्तूरी पाल्न मिल्छ ?

यसबारे वन मन्त्रालयमा पटक–पटक छलफल गर्‍यौँ । पाल्न सकिने जनावरको सूचीमा कस्तूरी पनि राख्ने हिसाबले कानुन संशोधनको तयारी भइरहेको छ ।

यसको पालन कुन क्षेत्रमा गर्नु उपयुक्त हुन्छ ?

चिसो ठाउँमा बस्ने भएकाले २५ डिग्रीभन्दा बढी तापक्रम हुनुहुँदैन । हाम्रो हिमाली क्षेत्रमा यो एकदमै फस्टाउन सक्छ ।

कस्तूरी पालेपछि नियमन जटिल नहोला ?

यो नियन्त्रित व्यापार हो । खुला बजारमा यसलाई प्रवेश गराऊनु हुँदैन । क्रेता र बिक्रेता दुवैले कारोबारको लाइसेन्स लिएका हुन्छन्, चीनमा । लाइसेन्सवालाले मात्रै कारोबार गर्न सक्छन् । नियमनबारे चाहिँ सरकारले राम्ररी सोच्नुपर्छ ।