पटक–पटक जानकी मन्दिरको अस्तित्व र मौलिकतालाई संकटमा पार्ने कार्य किन भइरहेको छ, जनकपुरधाममा  ? जानकी मन्दिर नै नरहे केको जनकपुरधाम र के रहन्छ प्रदेश २ मा ? पौराणिक संरचनाको छेडछाडको अर्थ मन्दिरलाई विश्व सम्पदा सूचीबाट बञ्चित गराउने षडयन्त्र हो ।

जानकी मन्दिरलाई विश्व सम्पदामा सूचीकृत गराउन सन् २०१४ देखि अभियान सञ्चालन गर्दै आएका ‘भोर’ नामक सामाजिक संस्थाका अध्यक्ष राजकुमार महतोले आफ्नो फेसबुक वालमा लेखे । जानकी मन्दिरको अव्यवस्थाका कारण पछिल्ला वर्षहरूमा मन्दिरको मौलिकतामा गम्भीर प्रभाव पर्ने खालका संरचना निर्माण गरिएका छन् । मन्दिरको ऐतिहासिकता र मौलिकताको ख्यालै नगरी जथाभावी शौचालय, भोजनालय तथा एसीलगायत उपकरण जडान भएका छन् । मन्दिर व्यवस्थापन ‘जेनतेन प्रकारेण आम्दानी होस्’ भन्ने मनसायले ग्रसित देखिन्छ । त्यसको ताजा उदाहरण हो– प्रदेश २ सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालय र मन्दिर व्यवस्थापनको मिलेमतोमा निर्माणाधीन भवनको निर्माण कार्य पुरातत्त्व विभागले रोक्नु ।

प्राचीन वास्तुकलाको अनुपम नमुना मानिने जानकी मन्दिर अझ आकर्षक बनाउने उद्देश्यले प्रदेश २ का मुख्यमन्त्री लालबाबु राउतले गत वर्ष मन्दिर परिसरबाट ‘प्रदेश स्वच्छता अभियान’ सुरु गरेका थिए । अभियानअन्तर्गत जानकी मन्दिरमा मार्बल, टायल्स जडान, ढल निकास तथा प्रवेशद्वार निर्माणका लागि झन्डै ७ करोड बजेट विनियोजन गरेको छ ।

९  असार ०७४ मा गैरआवासीय नेपाली संघका अध्यक्ष भवन भट्ट र जानकी मन्दिरका छोटे महन्त रामरोशन दासबीच मन्दिरमा विद्युतीकरण गर्ने सम्झौता भएको थियो । करिव साढे ३ करोड लगानीमा एक वर्षभित्र सम्पन्न हुने भनिए पनि हालसम्म कामै थालिएको छैन । छोटे महन्त रामरोशन दास वैष्णव संघका पदाधिकारीहरू सम्पर्कविहीन बनेको बताउँछन् ।

“जानकी मन्दिर महन्त मात्रको सम्पति होइन, यो विश्वका सम्पूर्ण हिन्दुहरूको आस्थाको केन्द्र पनि हो । यस्ता सार्वजनिक सरोकारका विषयमा पुरातत्त्वविद्, स्थानीय तथा सरोकारवालासँग सल्लाह गरेर मर्मत सम्भार वा संरचना निर्माण गर्ने कि आफूखुसी  ?” युवा अभियन्ता सुशील कर्ण भन्छन् । “जानकी मन्दिरलाई विश्व सम्पदामा सूचीकृत गराउने कि हालको संरचनालाई अझ आकर्षक र व्यवस्थित बनाउने ? पहिले यस विषयको छिनोफानो गरौँ अनि मात्र मन्दिरभित्र केही थपौँ या हटाऔँ,” इन्जिनियर रत्नेश्वरलाल कर्णको सुझाव छ ।

मन्दिरको बाहिरी परिसरमा खरन्जा र टायल्स जडान गर्ने, साधु भवन निर्माण गर्ने, गाईगोठ निर्माण गर्ने काम बेलाबेला हुँदै आएको छ । तीन दशकअघि गेरुवाले रंगिएको जानकी मन्दिर अचेल सेतो देखिन्छ । तर छोटे महन्थको दाबी छ, “बीचमा मन्दिरको आर्थिक अवस्था राम्रो थिएन अनि सस्तो गेरुवा रंगले रंगियो । गुरुजी (महन्थ रामतपेश्वर दास) महन्थ भएपछि पुरानै रंगमा रंगिएको हो ।” स्थानीय बुढापाका भने जानकी मन्दिरको मौलिक रंग गेरुवा नै रहेको दाबी गर्छन् ।

पुरातत्त्व विभागको स्वीकृति तथा अनुमतिविना कुनै संरचना निर्माण गर्न नहुने प्रस्ट प्राबधान हुँदाहुँदै जथाभावी रोक्न ‘विज्ञ समूह’ गठन गर्नुपर्ने तर्क पुरातत्त्व विभागका इन्जिनियर गोपाल झाको छ । उनका अनुसार स्थानीय सरकार, प्रदेश सरकार, पुरातत्त्व विभाग, वास्तुकला तथा संस्कृतिका जानकारहरूलाई राखेर विज्ञ समूह गठन गर्नुपर्छ । जानकी मन्दिर मात्र होइन, वरिपरिका विवाह मण्डप, तेलहा–मडहा पोखरी आदिको संरक्षण तथा सौन्दर्यीकरण गर्न विज्ञ समूहको सल्लाह अनिवार्य लिनुपर्छ ।

तथापि छोटे महन्थ भने मन्दिर व्यवस्थापन मन्दिरको मौलिकताबारे सचेत रहेको बताउँछन् । पूर्वसांसद तथा संस्कृतिका जानकार विजयकुमार सिंह सौन्दर्यीकरण अथवा मन्दिरका महन्त वा पूजारीहरूको सुख सुविधाका लागि आधुनिक संरचना निर्माण गर्नुभन्दा पनि मौलिकतालाई ख्याल गर्नुपर्ने सल्लाह दिन्छन् ।