मनु ब्राजाकीले लेखेका छन्, ‘यो सहरमा हरेक घर बिराएर एउटा रक्सी पसल छ । तर एउटा राम्रो पुस्तकालय खोज्न दिनभर भौँतारिनुपर्छ । त्यसैले सहरमा पढ्नेभन्दा पिउने धेरै छन् ।’

 हामी असन घुम्दै जाँदा ६ दशक पुरानो एउटा पुस्तकालयभित्र आफूलाई पाउन सक्छौँ । साँझको समय, कोठा वरिपरि काठका बेन्च, बीचमा एउटा लामो टेबलमा असरल्ल छरिएका केही थान पत्रिका र पत्रिकाका अक्षरमा घोत्लिरहेका केही मानिस । असन न्ह्याकन्तलामा रहेको पुस्तकालयमा रोजै देखिने दृश्य हो । न्ह्याकन्तला मिर्मिरेमै पाक्ने ग्वार्मरीका लागि प्रसिद्ध छ । ग्वार्मरी काठमाडौँ सहरको बिहानी स्वाद हो ।

बजारभरिका अग्ला घरबीच एउटा पुरानो दुईतले घर छ । बाहिरबाट सहरको धूलोले झ्यापै छोपिएको भवनको भित्री हालत जीर्ण छ । छतबाट पानी चुहिन्छ । भित्ता चर्किएका छन् । घरबाहिर एउटा बोर्ड झुन्डिएको छ । खुइलिएको र धूलोले भरिएको छ बोर्ड । रञ्जना लिपि, देवनागरी लिपि र अंग्रेजी तीनै भाषामा लेखिएको छ बोर्डमा– ‘विप्लवी पुस्तकालय, २०१५’ । 

दुर्गालाल श्रेष्ठ, माणिकलाल श्रेष्ठ, काजीलाल श्रेष्ठलगायत युवा पुस्तकालय खोल्ने र जनतालाई पढ्नुपर्छ भनेर जागरुक बनाउने अगुवा थिए । भोटाहिटीस्थित एक गल्लीको सानो कोठामा ०१५ मा स्थापना गरिएको पुस्तकालय ०२३ मा बल्ल न्ह्याकन्तलाको भवनमा सरेको थियो । भवन बनाउनमा प्रमुख देन थियो, काजीलाल श्रेष्ठ परिवारको ।

धर्मशोभा तुलाधर त्यसकी नियमित सदस्य थिइन् । पुस्तकालय जाँदाका दिन सम्झिँदै तुलाधर भन्छिन्, “निकै किताब पढेँ, मैले पुस्तकालयमा । धेरैजसो पुस्तक नेपाल भाषाका थिए ।” विप्लवी पुस्तकालयका नियमित पाठक थुप्रै थिए उबेला । न्ह्याकन्तला वरपर टोलका युवाको साँझ बिताउने ठाउँ यही थियो । गफिने, बहस गर्ने युवा समूह बाक्लै थियो । जागिरे युवाले एक–एक पत्रिका उपलब्ध गराउने जिम्मा लिएका थिए ।

अहिले अवस्था त्यस्तो छैन । युवामा पुस्तक र पुस्तकालयप्रतिको रुचि शून्यप्रायः छ । तर पनि चलिरहेछ, पुस्तकालय । पहिलो तल्लामा भेटिएका अमित जोशी पुस्तकालयका हर्ताकर्ता हुन् । पुस्तकालयमा को आए, को गए हेर्न सजिलो गरी राखिएको छ– एक ऐना, भर्‍याङको भित्तामा । ऐनासँगै छ, काजीलाल श्रेष्ठको तस्बिर । प्रवेश ढोकासँगैको भित्तामा टाँसिएको छ, एक शिलापत्र ।

शिलापत्रमा ०२३ मा ‘विप्लवी सफू कुथी छेँ’ (पुस्तकालय भवन) स्थापनार्थ सहयोग गर्नेहरूको नाम कुँदिएको छ । शिलापत्रमा सबैभन्दा धेरै सहयोग गर्ने जगतलाल श्रेष्ठ र हरिमाया श्रेष्ठको नाम सबैभन्दा माथि कुँदिएको छ । ०२३ मा ३ हजार ८ सय रुपैयाँ निकै ठूलो सहयोग हो । पत्रिका पढ्ने कोठा सफा र व्यवस्थित छ तर दोस्रो तल्लाको अवस्था दयनीय छ । ०७२ को भुइँचालोमा ढलेका दराज ठडिए पनि पुस्तक अझै व्यवस्थित हुन सकेका छैनन् । ०४६ मा काजीलाल श्रेष्ठले थपेको दोस्रो तल्ला उनको जीवनको अन्तिम योगदान बन्यो, पुस्तकालयप्रति । तल्ला थपेकै वर्ष उनी बिते ।

विप्लवी पुस्तकालय स्थापना कथा रमाइलो छ । आधिकारिक रूपमा पुस्तकालय स्थापना नहुँदै युवाहरू एकआपसमा पुस्तक साटासाट गर्थे । पुस्तकको पहिलो पानामा लेखिएको हुन्थ्यो– ‘विप्लवी पुस्तकालय’ । अग्रजबाट यस्तै सुनेका छन्, अमितले । पुस्तक साटासाटको यही क्रम नै पुस्तकालय स्थापनाको जग बन्यो । देशमा प्रजातन्त्र आउनुअघि चलेको यो पुस्तक साटफेरले ०१५ मा बल्ल संगठित हुने अवसर पायो ।

त्यतिबेला पुस्तकालय अरू पनि थिए ।

‘धवल पुस्तकालय’, ‘प्रदीप्त पुस्तकालय’, ‘मैत्री पुस्तकालय’ । धवल नेपालको पहिलो सार्वजनिक पुस्तकालय हो । प्रदीप्त विसं २००३ मा स्थापना भएको थियो । संस्थापक थिए, प्रेमबहादुर कंसाकार । मैत्री पुस्तकालय थँहिटीमा थियो । अहिले बोर्ड मात्रै छ ।

दाजुहरूको लहैलहैमा पुस्तकालय आउने बानी बसेको थियो अमितको । ०५१ मा साँचो अमितको हातमा पर्दा पुस्तकालयका अध्यक्ष थिए, राजेन्द्र राजोपाध्याय (आरके निर्मल) । पुस्तकालय खोल्ने र व्यवस्थित गर्न चार–पाँच युवा पालो मिलाएर आउँथे । राष्ट्र बैंकका पूर्वडेपुटी गभर्नर कृष्णबहादुर मानन्धर, अमर जोशी, राजु जोशीलगायतका स्थानीय युवा पुस्तकालय सञ्चालनमा सक्रिय थिए । हातमा साँचो परेको २५ वर्षदेखि अमित लगातार पुस्तकालय खोल्न न्ह्याकन्तला आइरहेका छन् । दैनिक साँझ ५ देखि ७ बजेसम्म अमित यहीँ भेटिन्छन् ।

२५ वर्षको लामो समय बितिसक्दा पनि कहिल्यै कार्यसमिति बैठक बसेको, चुनाव भएको थाहा पाएका छैनन् अमितले । त्यसैले कार्यसमितिमा को–को छन्, थाहा नभएको बताउँछन् । अमितलाई पुस्तकालय चलाउन न कहिल्यै कार्यसमिति बैठक आवश्यक पर्‍यो, न त माइन्युट । असनका हेराकाजी तुलाधर वर्तमान कजी (प्रमुख) हुन् पुस्तकालयका । उनीसँग फोनमा कुरा हुन्छ अमितको । आम्दानी र खर्चको गफ हुन्छ । त्यत्ति हो ।

सहयोगका पुस्तक पनि अस्वीकार गर्नुपर्ने अवस्थामा छन् अमित । भन्छन्, “यसमा दुई कारण छन् । पहिलो, पुस्तकालयको अवस्था भुइँचालोपछि ज्यादै अव्यवस्थित र भग्नावशेषमय छ । लिएका पुस्तक राख्ने ठाउँ छैन । दोस्रो, आजभोलि पुस्तकालयमा पुस्तक पढ्न कोही आउँदैनन् । साँझ दुई–चार जना छिर्छन्, पत्रिका पढ्न ।”

स्थानीय बूढापाकामाझ विप्लवी पुस्तकालयको शाख निकै उच्च छ । त्यसैले आफ्नो शेषपछि संगृहीत पुस्तक पुस्तकालयलाई दान गर्ने इच्छा राख्छन् । थुप्रै पुस्तक आएका छन् यसरी । तर सधैँ दोधारमा पर्छन् अमित । लिऊँ राख्ने ठाउँ छैन, नलिऊँ सहृदयी चित्त दुखाउँछन् । यसरी पुस्तक आएर मात्रै पनि सार्वजनिक पुस्तकालय नचल्ने अमितको दाबी छ । उनी भन्छन्, “सार्वजनिक पुस्तकालय न पुस्तक भएर चल्छ, न त पैसा भएर । यसका लागि लगाव, सकारात्मक सोच र स्वयंसेवी भावना चाहियो । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पाठक चाहियो ।” पुस्तक दिने मात्रै होइनन्, बेलाबेला पुराना पुस्तक खोज्दै आउनेहरू पनि छन्, पुस्तकालयमा ।

विप्लवी पुस्तकालयमा सदस्य हुन वार्षिक शुल्क थियो, सय रुपैयाँ । पढ्न पुस्तक घर लगे मासिक दस रुपैयाँ पनि तिर्नुपर्थ्यो । पुस्तकालयले नयाँ सदस्यता दर्ता बन्द गरेको एक दशक नाघिसकेको छ । प्रह्लादनरसिंह राणा, दुर्गानारायण मानन्धर सदस्यता लिने अन्तिम व्यक्ति थिए । एक दशकअघिसम्म पुस्तकालयमा ६–७ सय सदस्य थिए । पुस्तक पढ्नेहरू पनि थिए । बिस्तारै सदस्य बन्ने/बनाउने र पुस्तक खरिद प्रक्रिया बन्द भए ।

विप्लवीमा नयाँ अनुहारले प्रवेश नगरेको वर्षौं भइसकेको छ । नियमित जति आइरहेछन्, तिनीहरूले नै पुस्तकालय छ है भन्ने आभास दिने गरेका छन् । स्थानीय युवालाई पुस्तकालयभन्दा भवनप्रति बढी रुचि छ किनभने भवनले आर्थिक लाभ दिन्छ । टोलका युवा मिलेर ६ दशकअघि खोलेको पुस्तकालय वर्तमान पुस्ताका युवाबाट अपहेलित छ ।

पुस्तकालय, खेलमैदान, सडकबत्ती स्थानीय चुनावको समयमा गरिने उत्तेजक उद्घोष हो । वडा–२५ न्ह्याकन्तलामा ६ दशकदेखि निरन्तर चलिरहेको पुस्तकालयमा न कुनै जनप्रतिनिधिले पाइला टेकेका छन्, न त यसको विषयमा चासो राखेका छन् । सल्लाह गर्ने कोही नहुँदानहुँदै पनि अमितले धन्न पुस्तकालय भवनको ताल्चा खोलिरहेका छन् ।