प्राज्ञिकता-विद्वता (स्कलरसिप) र वैज्ञानिक खोजको सबैभन्दा धेरै काम हुने स्थान नै विश्वविद्यालय हो । बाहिरी समाजले भने विश्वविद्यालयले गर्ने शिक्षणलाई मात्र देख्छ । पश्चिमा जगतमा विश्वविद्यालयमा हुने धेरै क्रियाकलापमध्ये एकमा पर्छ शिक्षण कार्य । एउटा राम्रो विश्वविद्यालय विभिन्न किसिमका बौद्धिक, वैज्ञानिक र सांस्कृतिक कार्यमा संलग्न हुन्छ । त्यस्तो कार्यको महत्त्वलाई अमुक देशको सिमाना र वर्तमान पिँढीमा मात्र सीमित गर्न सकिँदैन । अहिले संसारमा मनुष्य जातिको बौद्धिक, वैज्ञानिक र कलात्मक परम्परालाई अध्ययन, जगेर्ना तथा बढावा गर्ने र आउने पिँढीलाई हस्तान्तरण गर्ने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण संगठनात्मक माध्यम विश्वविद्यालय हो सायद ।

म विद्यार्थी हुँदा अथवा विश्वविद्यालयमा पढाउँदाको संसार र अहिलेको समय-परिवेशबीच धेरै परिवर्तन आइसकेको छ । तर हाम्रा विश्वविद्यालयमा अपेक्षाकृत परिवर्तन आएजस्तो लाग्दैन । हुन त विश्वविद्यालय समाजभन्दा अगाडि कहिल्यै दौडन सक्दैन । विश्वविद्यालयको धर्म भनेकै समाज/संसारमा आएका परिवर्तनको पछिपछि दौडनु हो र यी दुईबीचको दौडमा धेरै अन्तर हुन नदिने हो । यसो हुन नसकेमा समाजले खोजेका ज्ञान, सीप तथा बौद्धिकता र विश्वविद्यालयबाट दीक्षित जनशक्तिबीच तालमेल हुँदैन ।

वास्तवमा, विश्वविद्यालयका केही विशिष्ट लक्षण हुन्छन्- एक, यो माध्यमिक शिक्षापछिको यस्तो अध्ययन हो, जो व्यावसायिक तालिमभन्दा फरक र स्तरीय हुन्छ । दुई, यसले उच्च शिक्षाबाट प्राप्त हुने विद्वतालाई प्राथमिकता दिन्छ, जो दैनिक समस्यालाई सुल्झाउने खालको हुनैपर्छ भन्ने जरुरी छैन । तीन, माथि उल्लिखित कार्यहरू कुनै एक विषय/विधा वा विषयको समूहअन्तर्गत गरिन्छ । चार, यस्ता प्राज्ञिक काम गर्नका लागि यो पूर्ण स्वतन्त्र हुन्छ । पाँच, यसले निर्धारित शिक्षा पूरा गरेका विद्यार्थीलाई प्रमाणपत्र प्रदान गर्छ, जसलाई राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय जगत्का सरकारी तथा निजी क्षेत्रले मान्यता दिन्छन् ।

यही पृष्ठभूमिलाई ख्याल गर्दै भन्न सकिन्छ, प्रायः यिनै विधा र विषयलाई प्राथमिकता दिएर पढाइ हुने थलो हो विश्वविद्यालय । मलाई एक विषयमा सीमित विश्वविद्यालयमा उति रुचि लाग्दैन किनकि विश्वविद्यालयमा सबै विषय र विधाका शिक्षक-विद्यार्थीको जमघट हुनुपर्छ भन्ने कुरामा विश्वास राख्छु । विभिन्न विषय अध्ययन-अध्यापन गर्नेहरूबीच हुने औपचारिक-अनौपचारिक संवाद या कफी टेबलगफले विद्यार्थीहरूको खोज-अनुसन्धानलाई विविध कोणबाट मद्दत पुग्छ भन्ने सोच्छु । आखिरमा ज्ञान भनेकै अन्तरअनुशासनात्मक विषय हो । यसलाई छुट्टाछुट्टै विषयको पूर्ण बन्द डब्बामा राख्न मिल्दैन ।

करिब तीन दशकअघि हामी केही साथीहरू मिलेर बन्दीपुरमा ११ र १२ कक्षा सञ्चालन गर्ने कलेज खोल्दा अर्थोपार्जनभन्दा पनि नयाँ खालको शिक्षा दिने लक्ष्य राखेका थियौँ । सबैले अनिवार्य पढ् नुपर्ने मूलतः तीन विषय थिए । एक, अंग्रेजी, नेपालसम्बन्धी ज्ञान र गणित । दुई, विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रम । र, तीन, सामाजिक सेवा । विद्यार्थीले वरपर नै सही सामाजिक कार्य गर्नुपथ्र्यो । कक्षा सञ्चालन पनि फरक ढंगले गरिन्थ्यो । शिक्षकले कक्षाकोठामा भट्याउनुभन्दा पनि विद्यार्थीलाई पहिले नै पढेर आएको आधारमा प्रश्नोत्तर र छलफलमा प्रेरित गरिन्थ्यो । सकेसम्म विद्यार्थीहरूको अनुभव प्रयोग गराउन खोजिन्थ्यो । हामी आफैँ पाओलो फ्रेरेको पुस्तकबाट उत्प्रेरित भएर कक्षालाई संवादजस्तै गरेर चलाउन खोज्थ्यौँ । नेपाली भाषा विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रमअनुसार पढाए पनि प्रस्टसँग लेख्ने र आफूलाई मनमा लागेको कुरा बुँदागत ढंगले मौखिक प्रस्तुति दिने अभ्यास विद्यार्थीलाई दिलाउने प्रयत्न गथ्र्यौं । गणितको महत्त्व देखेर थप गणित सिकाउँथ्यौँ । 'नेपाल' नै हाम्रो सबभन्दा चाखलाग्दो विषय थियो, जसमा विद्यार्थीलाई नेपालको इतिहास, भौगोलिक बनावट, जातजाति, अर्थतन्त्र आदिबारे कक्षा-प्रवचन र छलफलद्वारा पढाउने कोसिस गथ्र्यौं । पञ्चायतको समय भएकाले राजनीतिबारे हामी कक्षामा खासै कुरा गर्दैनथ्र्यौं तापनि 'नेपाल' विषयको पढाइले गर्दा नै कलेज धेरै दिन टिक्न सकेन । स्कुल तहभन्दा माथिको शिक्षामा केही नयाँ तरिकाले कक्षा सञ्चालन गर्ने प्रयासको छोटो इतिहास थियो यो हाम्रो ।

मैले सोचेको विश्वविद्यालयमा चाहिँ सबै मुख्य विषय पढाइ हुने गर्छ । साथै, स्नातक तहसम्म सबै संकायमा मानविकी र समाजशास्त्र (लिबरल आर्ट्स) को कुनै न कुनै हिस्सामा अनिवार्य अध्ययन हुन्छ । यसले विद्यार्थीलाई मानवीय ज्ञान र सभ्यतासँग परिचित मात्र नगराई उनीहरूमा मानवीय संवेदनशीलताको विकासका लागि मद्दत गर्छ । स्नातक तहमा विषय विशिष्टीकरणको सुरुआत भए पनि पढाइ अन्तरअनुशासनात्मक हुने भएकाले त्यो विशिष्टीकरण गहन हुँदैन । शिक्षक कक्षा प्रवचनभन्दा बहस सञ्चालन गर्ने कुरामा बढी जिम्मेवार हुन्छन् । शिक्षकको कक्षा प्रश्नोत्तर र छलफलबाट चलायमान हुन्छ । यसले विद्यार्थीमा स्मरण गरेर लेख्नेभन्दा पनि विश्लेषण, संश्लेषण, समालोचना, मौलिक विचारको प्रकटीकरणजस्ता उच्चकोटिको ज्ञान-सीप विकास गर्छ । कक्षाकोठा धेरै तर्क-वितर्कले नै जीवन्त हुन्छ ।

कहिलेकाहीँ कक्षामा सुरु भएको बहस बाहिर क्याफ्टेरिया र कफी टेबलसम्म पुग्छ । विद्यार्थीहरू धेरैभन्दा धेरै पुस्तक-अनुसन्धानपत्र पढ्ने र देश-विदेशमा भइरहेका बहसमा आफ्ना धारणा राख्न उत्प्रेरित हुन्छन् । विद्यार्थीका लागि पढाइ चाखलाग्दो भए पनि सजिलो र चैनपूर्ण हुँदैन । टर्मपेपर लेख्ने-बुझाउनेदेखि सेमिनारमा भाग लिने काम नियमित हुन्छ । जब विद्यार्थीहरू नै विषयमा प्रत्यक्ष संलग्न भएर अभ्यास गर्छन्, त्यस ज्ञानको महत्त्व र आयु पनि लामो हुन्छ । कतिपय अभ्यास सामूहिक हुने हुँदा विद्यार्थीमा सामूहिकताको भाव स्वतः जागृत हुन्छ ।

अमूर्त सिद्धान्त फलाक्नेभन्दा यथार्थसँग सन्दर्भसामग्रीलाई जोड्नेमा त्यो सिकाइ प्रभावकारी र अर्थपूर्ण हुन्छ । समसामयिक विषयलाई सन्दर्भित गरी कक्षा जीवन्त बनाइन्छ । प्रश्नसहितका हात उठाउने विद्यार्थीबाट कक्षा जुर्मुराएको आभास गराइनेछ ।

मैले आदर्श कल्पेको विश्वविद्यालय एउटा स्वतन्त्र स्थल हुने भएकाले यसका लागि आफ्नै गुठी (बोर्ड अफ ट्रस्टिज) हुन्छ । विशेषगरी राजनीतिक र अन्य हस्तक्षेपबाट विश्वविद्यालय मुक्त हुने भएकाले नेतृत्वको चयन बोर्ड अफ ट्रस्टिजले बनाएको समितिले गर्छ । नेतृत्वको उम्मेदवार चयन गर्दा बाहिरका विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन गरिरहेका विदेशी वा गैरआवासीय नेपालीलाई पनि छान्न सकिनेछ ।

विश्वविद्यालयमा अनुभवी र बाहिरका प्रतिष्ठित विश्वविद्यालयका दीक्षित युवा शिक्षकहरूको मिश्रण हुन्छ । करिब १५ प्रतिशत विद्यार्थी र शिक्षक विदेशी भएमा पढाइ र अनुसन्धानमा विविध दृष्टिकोण ल्याउँछन् भन्ने आशा लिएर विदेशी शिक्षक-विद्यार्थीलाई आकषिर्त गर्न विश्वविद्यालय प्रयत्नशील रहन्छ । विश्वविद्यालयअन्तर्गत विषयगत कलेज हुन्छन् र तिनीहरू आफैँ कोर्स बनाउने, कक्षा-सञ्चालन गर्ने र परीक्षा लिने मामलामा स्वतन्त्र हुन्छन् । यी कलेजहरू आफ्नो फ्याकल्टी आफैँ चयन गर्छन् र नियुक्ति गर्छन् ।

प्राध्यापनबाट निवृत्त र विभिन्न क्षेत्रको नेतृत्वदायी भूमिकामा रहेका प्रबुद्ध राजनीतिज्ञ, साहित्यकार, लेखक र बिजनेस एक्जुकेटिभहरूसँग विद्यार्थीले अन्तक्रिर्या गर्ने अवसर यहाँ उपलब्ध गराइन्छ । विद्यार्थीलाई एकअर्कामा प्रतिस्पर्धा गर्न लगाइँदैन । बरु आफैँसँग प्रतिस्पर्धा गर्न लगाइनेछ । विद्यार्थीलाई बजारमा पाइने जागिरका लागि मात्र तयार पार्ने नभई संसारमा तीव्र गतिले भइरहेको परिवर्तनसँग मुकाबिला गर्न सक्ने क्षमता भएको सचेत, क्रियाशील नागरिक बनाउने उद्देश्य रहनेछ । मेरो विचारमा जागिरका लागि तयारी त उच्च शिक्षाको उप-उत्पादनको रूपमा आउने हो । यति भन्दाभन्दै मैले आदर्श भनी सोचेको विश्वविद्यालयमा मुलुकको आवश्यकताअनुरूप अगाडि बढ्छ । राज्यका विभिन्न क्षेत्रमा विश्वविद्यालयको 'बौद्धिक' योगदान बेजोड रहनेछ । राज्यबाट पाउने 'सहयोग' को निरन्तरताका लागि पनि यो विश्वविद्यालय आवश्यक हुन्छ ।

हुन त उच्च शिक्षामा निजी विश्वविद्यालयको पनि प्रशस्त भूमिका देख्छु । तर मैले चाहेको विश्वविद्यालयचाहिँ सार्वजनिक कोषबाटै सञ्चालन हुनुपर्छजस्तो लाग्छ । यसका मुख्य तीन कारण छन्- एक, अहिलेको युगमा उच्च शिक्षालाई व्यक्तिगत सम्पत्ति (प्राइभेट गुड) भन्न मिल्दैन । दुई, उच्च शिक्षामा विद्यार्थीको भर्ना योग्यता र आफ्नै विशिष्ट अनुभवका आधारमा हुनुपर्छ, न कि तिर्न सक्ने शुल्कका आधारमा । राज्यबाट एथेष्ट अनुदान प्राप्त भए विश्वविद्यालयका शिक्षकहरू आफ्नो विभागको अस्तित्व वा उन्नयनमा लागिपर्छन् । शिक्षणभन्दा बाहिरको आर्थिक लाभदायी परामर्श सेवा वा अनुसन्धान परियोजनामा धेरै समय दिने बाध्यता पर्दैन उनीहरूलाई । अनुसन्धान विश्वविद्यालयको महत्त्वपूर्ण कार्यभित्र परे पनि कतिपय विदेशी विश्वविद्यालयमा आर्थिक प्रलोभन या विश्वविद्यालयको 'र्‍यांकिङ' कै लागि शिक्षणभन्दा अधिकतम जोड अनुसन्धानमा दिइएको पाइन्छ । यसले राज्यका लागि भविष्यमा चाहिने नेतृत्व वर्गको सिकाइ/पढाइमा कमी हुन जाने खतरा रहन्छ ।

राम्रा विश्वविद्यालयहरूमा अनुसन्धानमा जोड दिइन्छ । यो सन् १८१० मा विलियम भोन हमवोल्टले बर्लिन विश्वविद्यालय स्थापना भएदेखि सुरु भएको हो । अचेल विश्वका सबैजसो प्रख्यात विश्वविद्यालयहरूले ज्ञान सञ्चार (ट्रान्सफर) भन्दा सिर्जना (क्रियसन) मा जोड दिएको हामी पाउँछौँ । एउटा राम्रो विश्वविद्यालयले ज्ञान सञ्चार र ज्ञान सिर्जनाबीच सन्तुलन गरेको हुन्छ ।

मैले सोचेको आदर्श विश्वविद्यालयमा राजनीतिक दलसँग आबद्ध शिक्षक, कर्मचारी र विद्यार्थीको कुनै भूमिका रहँदैन । विश्वविद्यालय ऐनले नै यस्ता संघ-संगठनलाई निषेध गरिदिएको हुन्छ । यति भन्दाभन्दै देशको जल्दोबल्दो समस्या र चुनौतीलाई विश्वविद्यालयभित्रका कक्षागत  छलफलमा यथोचित स्थान दिइन्छ । शिक्षक-विद्यार्थीले गर्ने राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय चुनौतीबारेका छलफललाई प्रोत्साहित गरिन्छ । विद्यार्थीलाई पढाइको रगडानका साथै क्याम्पसबाहिरको यथार्थ जगत्सँग परिचित हुन अनि त्यसमाथि छलफल र जिज्ञासा राख्न उत्प्रेरित गरिन्छ ।

विश्वमा जुनजुन विश्वविद्यालयहरूमा राज्य र बाहिरी राजनीतिको सोझो तथा कडा प्रभाव पर्छ, त्यस्ता विश्वविद्यालयले न शिक्षणमा राम्रो गर्न सकेका छन्, न त अनुसन्धानमा नै । आदर्शवादी तरिकाले सोच्ने हो भने विश्वविद्यालय भनेको स्वशासित प्राज्ञहरूको समुदाय हो । यसलाई राज्यले स्रोत जुटाइदिने हो, गैरनाफामूलक संस्था (फाउन्डेसन) तथा कर्पोरेट हाउसहरूले अनुसन्धानका लागि अनुदान (ग्रान्ट) दिने हो, विद्यार्थीका लागि छात्रवृत्ति प्रदान गर्ने हो र आम नागरिकले आफ्ना छोराछोरीलाई व्यावहारिक ज्ञानभन्दा फरक समाज, जीवन, विश्व, विश्व-सभ्यता, आधुनिकता, विज्ञान प्रविधि, धर्म-संस्कृति आदिसम्बन्धी ज्ञान हासिल गर्न आफूले ठूलो घाटा बेहोरेर भए पनि त्यहाँ पठाउने हो । एउटा सच्चा विश्वविद्यालयले विद्यार्थीलाई मूलभूत रूपमा परिवर्तन गर्छ । युवाहरूले यहाँ शिक्षा आर्जन गरेपछि उनीहरूले गर्ने काम, रुचि र रोजाइमा ठूलो परिवर्तन आउँछ । यहाँ ४ वा ६ वर्ष बिताएपछि उसको पहिलेको सोच वा विश्वासलाई पनि पुनर्विचार र पुनर्मूल्यांकन नगरी रहन सक्दैन । राम्रो विश्वविद्यालयले विद्यार्थीले पहिल्यै प्राप्त गरेका मूल्य-मान्यता र विश्वासलाई जोखिममा राखिदिन्छ । जो त्यस्तो जोखिम लिन/चुकाउन सक्छ, उसले विश्वविद्यालय शिक्षाबाट चित्तबुझ्दो फल प्राप्त गर्न सक्छ ।

संवाद : गुरुङ सुशान्त

पढ्नुहोस् अघिल्ला कक्षाका पाठ :

→ कठै, हाम्रो बिब्ल्याँटो सोच !

→ दुई खाले शिक्षाले खनेका बडेबडे खाडल

→ मिलनसार समाजको खोजी

→ रोबोटजस्ता केटाकेटी

तपाईं आफ्ना जिज्ञासा, सुझाव र टिप्पणी [email protected] मा mathema गरेर पठाउन सक्नुहुनेछ । हामी तिनलाई माथेमा सरको कक्षामा पुर्‍याउनेछौँ ।