१८ असोज ०५९ को तत्कालीन राजाको प्रतिगामी कदमविरुद्ध गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा पाँच राजनीतिक दलले सडक आन्दोलन सुरु गरे । राजाले निर्वाचित प्रधानमन्त्रीलाई बर्खास्त गरेर मनोनीत प्रधानमन्त्री प्रथा सुरु गरेपछि गिरिजाबाबुले सडकबाट राजालाई चेतावनी दिनुभयो, “यो देशमा अहिलेसम्म गणतन्त्र र राजतन्त्रका दुइटा नदी बगेका छन् । यी दुई नदी मिसिए भने एकादेशमा राजा थियो भन्ने कथा बन्छ ।”

गिरिजाबाबुको चेतावनीले राजा र राजाका सहयोगीको चेत खुलेन । अन्तत: दुई नदी मिसिएर देशमा गणतन्त्र आयो । सात दल र माओवादीबीच भएको १२ बुँदे समझदारीले गणतन्त्रको नयाँ कोर्ष खडा गरेको हो । नेपाली कांग्रेसले पार्टीको विधानमा संवैधानिक राजतन्त्र राखुन्जेल राजतन्त्र नेपालमा रह्यो, हटाएपछि गयो । कम्युनिस्टहरूको त घोषणापत्रमै गणतन्त्र थियो ।

पछिल्लो समय गिरिजाबाबु प्रधानमन्त्री हुँदा म गृहमन्त्री थिएँ । त्यसैले गणतन्त्रको स्थापना र कार्यान्वयनमा मलाई सहजीकरण गर्ने मौका मिल्यो । १५ जेठ ०६५ मा भएको संविधानसभाको पहिलो बैठकमा मैले नै गणतन्त्रसम्बन्धी सरकारको प्रस्ताव पढेको हुँ । प्रस्ताव पारित भएपछि सरकारको पत्र लिएर तत्कालीन राजालाई भेट्न नारायणहिटी गएँ । एक्लै कुरा गर्न चाहेपछि राजा र मबीच एक्लाएक्लै कुरा भयो ।

राजमुकुट आफैँले राख्न पाउनुपर्ने, सेनाले सुरक्षा गर्नुपर्ने आदि विषयमा राजाका केही माग थिए । राजमुकुट राष्ट्रको सम्पत्तिको रूपमा सुरक्षित रहने र राजाले राख्न नपाउने कुरा मैले प्रस्ट पारेँ । आफ्ना पुर्खाहरूले लगाउँदै आएको राजमुकुट के हुने भन्ने उहाँको जिज्ञासा स्वाभाविक थियो । त्यो किनभने, राणाहरूले पनि राणा शासन हटेपछि श्री ३ महाराजको श्रीपेच आफैँले लगेका रहेछन् । राणा शासकले लगेको त्यो श्रीपेच कहाँ छ ? कसैलाई थाहा छैन । त्यसैले राजमुकुट राजाले लानुभन्दा राज्यसँग नै रहनु उचित हुन्छ भनेपछि उहाँले मान्नुभयो । गणतन्त्र स्थापना भइसकेकाले त्यसको कार्यान्वयनमा राजाबाट कुनै बाधा–व्यवधान भएन ।

पूर्वराजाका रूपमा राज्यले दिने सम्मान र सुरक्षा सरकारले गर्ने सुनिश्चितता गरियो । त्यसपछि उहाँ नारायणहिटी छाडेर सरकारले तोकेकै मितिमा राष्ट्रियकरण भएको नागार्जुन दरबार सर्न राजी हुनुभएको हो । उहाँकी मुमा रत्न र रानी सरलालाई नारायणहिटीमै बस्ने व्यवस्था गरियो ।

गणतन्त्र नमान्ने कुनै लक्षण देखाएनन् राजाले मसँगको भेटमा । त्यसका धेरै कारण थिए । आन्दोलन सकिए पनि गणतन्त्र स्थापना गर्न दुई वर्ष लागेको थियो । संसद् पुनर्बहाली भएलगत्तै संसद्मा रहेको राजाको कुर्सी हटाइयो, सरकारी कार्यालयबाट राजारानीका फोटा हटाइए । राजा वीरेन्द्र र दरबारका नामका सम्पत्ति राष्ट्रियकरण गरेर नेपाल ट्रष्टमा ल्याइयो । राजाको जन्मदिनमा दिने गरिएको सरकारी बिदा खारेज गरियो । अन्तरिम संविधान लागू गरियो, शाही सेनालाई नेपाली सेना बनाइयो, शाही सैनिक ऐन खारेज गरी नेपाली सैनिक ऐन लागू गरियो । सेनालाई सरकार र संसद्को मातहत ल्याइयो । राजालाई काठमाडौँमै बस्नुहोस् भनेर सन्देश दिइयो, उहाँलाई विदेश जान दिइएन । तत्कालीन गृहमन्त्री भएकाले यी सबै काममा संलग्न थिएँ म । राजकीय र सार्वभौमसत्ता जनतामा पुर्‍याउने लामो शृंखला थियो । संविधानसभाको पहिलो बैठकमा गणतन्त्रको प्रस्तावमा सबैले समर्थन गरेका थिए, राप्रपा नेपालका चार सांसदबाहेक । त्यसैले गणतन्त्र हठात् आएको होइन, परिवर्तनकै रूपमा गणतन्त्र आएको हो । र, त्यो जनआन्दोलनको निरन्तरता थियो ।

राजाले गद्दी त्याग्न गिरिजाबाबुसँग कुनै सर्त राखेका थिए भन्ने मलाई लाग्दैन । राजाको कुनै सर्त भएको भए गिरिजाबाबुले मलाई भन्नुहुन्थ्यो होला । किनभने, म गिरिजाबाबुसँगै थिएँ । हाम्रो पार्टीको बैठकमा पनि गिरिजाबाबु आफैँले गणतन्त्रमा जाने प्रस्ताव राख्नुभएको हो । अन्य पार्टीका नेतासँग पनि राजाले कुनै सर्त राखेका थिएनन्, राजगद्दी त्याग्न । यदि सर्त थिए भने हामीलाई थाहा हुन्थ्यो । त्यसकारण पूर्वराजाले गणतन्त्र कार्यान्वयनका लागि सर्त थियो भन्नुको कुनै अर्थ र औचित्य छैन ।

राजा ज्ञानेन्द्रलाई जस्तै प्रचण्डलाई शान्ति प्रक्रियामा ल्याउन पनि मैले नै सहजीकरण गर्ने मौका पाएँ । शान्ति प्रक्रिया सफल पार्न फोनमा कुरा गरेर मात्र हुँदैन भनेर गिरिजाबाबुकै योजनामा प्रचण्डलाई काठमाडौँ ल्याउन म र शेखर (कोइराला)जी सिक्लेस गयौँ । हेलिकप्टरमा उहाँलाई काठमाडौँ ल्याएपछि बालुवाटरमा प्रचण्ड र गिरिजाबाबुबीच कुराकानी भयो । प्रचण्डले अलि लामो व्याख्या गर्नुभयो । त्यसपछि गिरिजाबाबुले भन्नुभयो, “यो लामो कुरा छाडौँ, तपार्इंहरू शान्ति र लोकतन्त्रमा आउने हो कि होइन ?” प्रचण्डले भन्नुभयो, “त्यसकै लागि त्यति टाढादेखि तपाईंलाई भेट्न बालुवाटार आएको ।” त्यसपछि मिलेर अघि बढौँ भनेर अघि बढिएको हो । त्यही बिन्दुबाट आजको स्थितिमा पुगिएको हो ।