यही कामका लागि उनले ०५९ मा फाउन्डेसन फर सस्टेनेबल टेक्नोलोजिस (फोस्ट) खोलेर जीवनभरको आर्जन खर्चिए । उनले काम सुरु गर्दा दिगो प्रविधिका बारेमा बहस छेडिएकै थिएन । मट्टीतेल–ग्यासबिना पनि खाना पकाउन, फोहरका रूपमा मिल्क्याइने वस्तुलाई पुन: प्रयोगमा ल्याई मनग्य फाइदा लिन सकिन्छ भन्दा उनलाई ‘पागल’को संज्ञा दिने कम थिएनन् । त्यसको परवाह नगरी उनी काठमाडौँको गल्कोपाखास्थित आफ्नै घरको प्रयोगशालामा अनौठा अनौठा प्रयोग गरिरहन्थे ।

०६० सालतिर घरछेउको ढल जाम भयो । पानी ‘ओभरफ्लो’ भएर घरघरमा पस्न थाल्यो । उनले ढलमा अड्किएर बसेका कागजको बाकसका ठूलठूला टुक्रा निकालेर आफ्नो प्रयोगशालामा ल्याए । ढलको फोहर घर ल्याएपछि कुरा काट्नेलाई के चाहियो ? तर, उनले त्यही फोहरबाट ब्रिकेट बनाएर देखाइदिए । अहिले पनि उनको प्रयोगशाला पुग्ने हो भने चाउचाउ–बिस्कुटका खोलदेखि पिसाबसम्म जम्मा गरेर राखेको देखिन्छ । भन्छन्, “सबैको आ–आफ्नै प्रयोग हुन्छ, सहर सफा राख्न पनि योगदान पुग्छ, नगरपालिकालाई गाली गरेर मात्र समस्या समाधान हुने होइन ।”

श्रेष्ठले विशेष गरी सौर्य प्रविधि र गैर–सौर्य प्रविधिमा प्रशस्त अनुसन्धान गरेका छन् । र, ती अनुसन्धानलाई जीवनोपयोगी ढाँचामा रूपान्तरण गरेका छन् । सौर्य प्रविधि अन्तर्गत सौर्य चुलो, ड्रायर, ओभन, पानी डिस्इन्फेक्टर र पास्चराइजरका थुप्रै नमुना उनले बनाएका छन् । त्यस्तै गैर–सौर्य प्रविधि अन्तर्गत ऊर्जा बचत गर्ने चुलो, हिट रिटेनिङ बक्स, कम्पोस्टिङ ट्वाइलेट/बिन, ब्रिकेट आदिमा पनि उनले पर्याप्त दिमाग खर्चेका छन् । भन्छन्, “जीवनशैली व्यस्त बन्दै जाँदा दिगो प्रविधिका कतिपय विधि झन्झटिलो लाग्न सक्छ तर यसले भावी पुस्ताका लागि पर्यावरण जोगाइराख्न सघाउँछ ।”

श्रेष्ठलाई के लाग्छ भने मानिसलाई बजारले क्रमश: नियन्त्रण गर्दै लगेको छ । त्यसमा सानो गडबडी हुँदा पनि हाम्रो जीवनशैलीमा उथलपुथल ल्याइदिन्छ । चाहे त्यो ग्यासको हाहाकार होस् वा बढ्दो लोडसेडिङ । त्यसबाट छुटकारा पाउने हो भने उपलब्ध साधन–स्रोतलाई विवेकपूर्ण ढंगले प्रयोग गर्न जान्नुपर्छ । जस्तो : चाउचाउ, बिस्कुट, भुजिया आदिको खोल सौर्य चुलो बनाउन काम लाग्छ । यिनको भित्रपट्टिको चहकिलो भागले ‘रिफ्लेक्टर’को काम गर्छ ।

त्यस्तै फोहरका रूपमा फालिने पातपतिंगर, फलफूल तरकारीका बोक्रा, उखुका खोस्टाजस्ता वस्तुबाट जैविक अंगार बनाउन सकिन्छ । जसको प्रयोगले माटोको उर्वराशक्ति बढ्छ, कीरा कम लाग्छ भने थोरै सिँचाइबाट पनि पर्याप्त उब्जनी हुन्छ । अझ गाईवस्तु वा मानिसको मूत्रलाई पानीसँग बराबर परिमाणमा मिलाएर प्रयोग गरे अरू मल हाल्नै पर्दैन ।

उनले यही विधिबाट आफ्नो करेसाबारीमा लोभलाग्दो गरी विभिन्न तरकारी र फलफूल फलाएका छन् । यस्ता अक्कल सिकाउन उनी भारत, कोलम्बियालगायत २५ भन्दा बढी मुलुकका ग्रामीण क्षेत्र मात्र होइन, बम–गोलीका कर्कश आवाजले तर्साइरहने अफगानिस्तानसमेत पुगेका छन् । नेपाल त उनको आफ्नै घर भइहाल्यो । दाता वा प्रोजेक्ट साथमा नभए पनि फुर्सद मिल्नासाथ गाउँ–सहर डुलिरहेकै हुन्छन् । ५२ जिल्लाका समुदायमा उनका अनुसन्धानको सफल प्रयोग भइरहेको छ । फोस्टद्वारा प्रवद्र्धित सुधारिएको चुलो त गाउँगाउँ पुगेका छन् । उनकै प्रयोगशालामा पनि न्यूनतम शुल्क बुझाएपछि बोटलक्राफ्ट, ब्रिकेट, सौर्य चुलो, ड्रायर, जैविक अंगार आदिको तालिम लिन पाइन्छ ।

सन् २००७ मा बीबीसी, न्युजविक र सेल नामक बहुराष्ट्रिय कम्पनीले बर्सेनि आयोजना गर्ने वल्र्ड च्यालेन्जमा फोस्ट उपविजेता बन्यो । उक्त प्रतियोगितामा सयभन्दा बढी मुलुकका ९ सय ४० प्रतियोगी थिए । त्यसमा समुदायको तल्लो तहसम्म सकारात्मक प्रभाव पारेका आयोजना वा लघु व्यवसाय सहभागी हुन्छन् ।

त्यस्तै २००९ मा युनाइटेड स्टेट्स इन्भायरमेन्टल प्रोटेक्सन एजेन्सीले फोस्टलाई पीसीआईए अवार्ड दियो । राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान (नास्ट)ले प्रदान गर्ने राष्ट्रिय पुरस्कार पनि सन् २०१० मा फोस्टकै पोल्टामा पर्‍यो । २०१४ मा नेपाल सरकारले रेन्युएबल एनर्जी अवार्ड नै दियो । भन्छन्, “अब जनताको जीवनस्तर उकास्ने हो भने न्यूनतम मूल्यका र स्थानीय तहमा सजिलै विकास गर्न सकिने प्रविधि र शिक्षालाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ ।”

श्रेष्ठद्वारा विकसित उपकरण

ओपन कुकर

यसले घामको प्रकाशलाई भाँडामा एकत्रित गर्छ । ऊर्जा बढी सोस्ने भएकाले कालो भाँडा बढी प्रभावकारी हुन्छ । पातलो आल्मुनियम पाता वा टल्कने कागजको प्रयोग गरेर बनाउन सकिने र पट्याएर बोक्न मिल्ने यो सौर्य चुलो ट्रेकिङमा पनि उपयोगी हुन्छ ।

सोलार ड्रायर

माछा आयात गर्दा प्रयोग हुने थर्मोकोल बट्टा प्रयोग गरेर सजिलै बनाउन सकिन्छ, सोलार ड्रायर । हावा खेल्न दिनका लागि तल्लो भागमा इनलेट र माथिल्लो भागमा आउटलेट बनाउनुपर्छ र प्लास्टिक वा सिसाको बिर्कोले छोपिदिनुपर्छ । बीचमा खानेकुरा सुकाउनका लागि जालीको ट्रे राख्नुपर्छ । भित्री सतहलाई कालो बनाउँदा धेरै सौर्य ऊर्जा सोसिने भएकाले माछामासु र खानेकुरा छिटो ड्राई हुन्छ ।

बायोचार मेकर

ग्रामीण भेगका लागि निकै उपयोगी छ । किनभने, यसले बायोचार (जैविक अंगार) बनाउने र खाना पकाउने काम एकसाथ गर्छ । चुलोको माथिल्लो भागमा खाना पकाइन्छ भने वरिपरि रहेको च्याम्बरमा जैविक अवशेषलाई हालेर बायोचार बनाइन्छ । बायोचार मिसाउँदा माटोको उर्वराशक्ति बढ्छ ।

ब्रिकेट मेकर

तरकारी फलफूलका खोस्टा, पशुपन्छीका मल, कागजलगायत कुनै पनि जैविक तत्त्वलाई पानीमा भिजाएर पल्प बनाइसकेपछि यो उपकरणमा राखेर ब्रिकेटको आकार दिइन्छ । अधिकांश भाग फलामबाट बन्ने यस उपकरणमा ब्रिकेट बनाउँदा कम शारीरिक बल प्रयोग गरे पुग्छ ।

डबल कुकर

फिल्टरजस्तो देखिने भागमा पानी तताउने र माथिको चुलोमा खानेकुरा पकाउने काम एकसाथ गर्न सकिन्छ । दाउरा वा ब्रिकेट प्रयोग हुने क्षेत्रमा ऊर्जा बचतका लागि निकै प्रभावकारी हुन्छ, डबल कुकर ।

हिट रिटेनिङ बक्स

तातोलाई लामो समय कायम राख्ने भएकाले यसको प्रयोगबाट ऊर्जाको बचत गर्न सकिन्छ । कुनै खानेकुरा पकाउन प्रेसर कुकरमा तीन सिटी लगाउनुपर्छ भने एक सिटी मात्र लगाएर कुकरलाई यसभित्र राखिदिने हो भने पहिलेकै तातोले खानेकुरा पाक्छ । यसमा राखेको खानेकुरा चार घन्टासम्म तातै रहन्छ ।