जनकपुर–विं स २०३४ तिर । अर्थशास्त्री भोगेन्द्र झा र सुरेन्द्र लाभ मद्रासको एकविश्वविद्यालय पुगेका थिए  । जनकपुरबाट आएको भनेपछि एक जना उनीहरूलाई धकेल्दै अगाडि आए । झा त्यतिबेलाको घटना सुनाउँछन्, “धक्का दिएपछि रिस पनि उठ्यो तर ती मानिसले हामी उभिएको ठाउँबाट माटो उठाए र ढोगे  ।” मुम्बई युनिभर्सिटीका ती अर्थशास्त्री विभाग प्रमुखको यस्तो व्यवहारले जनकपुरप्रतिको उनको आस्था झल्किन्थ्यो ।

धार्मिक एवं ऐतिहासिक सहर जनकपुरको आस्था र विश्वासको संसारभर महत्त्व छ । तर, त्यही सहर फोहोर, दुर्गन्धित, अव्यवस्थित बसोबास, सार्वजनिक तथा गुठीको जग्गा अतिक्रमण र पोखरी–तलाउ पुरेर निजी घर बनाउने क्रमले कुरूप र साँघुरो बनेको छ ।

क्षेत्रफलमा नेपालकै सबैभन्दा ठूलो मन्दिर र हिन्दुको पवित्र धर्मस्थल जानकी मन्दिरकै कारण जनकपुरले सहरिया स्वरूप लियो । प्राध्यापक सुरेन्द्र लाभका अनुसार जानकी मन्दिरको निर्माणपछि धार्मिक नगरीमा एउटा घरको चाहना राख्नेको संख्या बढ्यो । अनि, खुले स्कुल–कलेज । थपिए– सरकारी कार्यालय । साधु–सन्तको सानो बस्ती बाक्लिँदै जनकपुर सहर बन्यो ।

जानकी मन्दिरका कारण जनकपुरले सहरी रूप लिए पनि यसलाई विस्तार गर्ने काम गर्‍यो, रेल्वे र चुरोट कारखानाले । प्राध्यापक झाका अनुसार जानकी मन्दिर धार्मिक गन्तव्य बने पनि समाज र विश्वसँग रेल्वे र चुरोट कारखानाले जनकपुरलाई जोड्यो । “रेल्वेले जनकपुरलाई भारतसँग जोड्यो, चुरोट कारखानाले रोजगार दिँदा देशभरका मानिस यहाँ थुप्रिए,” झा सुुनाउँछन् ।

जानकी मन्दिर, रेल्वे र जनकपुर चुरोट कारखानाले विकसित बनेको जनकपुर सहरका यी तीनवटै कडी अहिले कमजोर बनेका छन् । जानकी र राम मन्दिरकै गुठीको जग्गामा बसालिएको जनकपुर सहरमा मठ–मन्दिरको जग्गा अतिक्रमण बढेको छ । जानकी मन्दिर बनेपछि त्यसलाई बीचमा राखेर चारैतिर जनकपुरमा बस्ती विस्तार भयो । अहिले जानकी मन्दिरले मात्रै जनकपुरको वैभव धानेको छ ।

“जानकी मन्दिर मात्रै देखाएर जनकपुरको वैभव र सहरीकरण टिकाउन सकिन्न,” राजनीतिकर्मी रोशन जनकपुरी भन्छन्, “सहरलाई बाँध्ने एउटा कडी मात्रै हो, धार्मिक स्थल । त्यसैमा मात्र निर्भर हुँदा सहर एकलकाँटे हुन्छ ।” उनका अनुसार जनकपुरलाई विकसित र विशाल बनाउन ऐतिहासिक र धार्मिक पाटोसँगै व्यापारिक र सबैले रुचाउने समाजको विकास जरुरी छ । जानकी मन्दिरमा धार्मिक पर्यटक बढे पनि त्यसलाई व्यवस्थित गर्न सकिएको छैन । मठ–मन्दिर र पोखरीको जग्गा च्यापेर घर बनाउने प्रवृत्तिले सहरको साख गिराएको छ । “भोटको राजनीति र सरकारी निकायको कमजोर उपस्थितिले जनकपुरको अतिक्रमण रोकिएन,” प्राध्यापक लाभ भन्छन्, “त्यसले पनि जनकपुरमा सम्बन्धको डोरी टुट्यो ।”

संसारभर जनकपुरको गरिमा बढाएको जानकी मन्दिर र यहाँका अन्य मठ–मन्दिरको संरक्षण र सौन्दर्यकरण आवश्यक रहेको प्राध्यापक झाको बुझाइ छ । बृहत् विष्णु पुराणको मिथिला महात्म्यमा पनि जनकपुरका मठ–मन्दिर र तलाउको चर्चा गरिएको छ । “यतिविघ्न महत्त्व बोकेको सहर धार्मिक र सामाजिक हिसाबले पछि परेको छ,” सुन्दर सदन अग्निकुण्डका महन्थ नवलकिशोर यादव दुखेसो पोख्छन्, “फोहोर बढेको छ । मन्दिरको स्वरूप बिग्रेको छ । मूर्ति र जग्गा बेचेर गुठी संस्थानका हाकिम–कर्मचारी कमाउन मात्र आए ।”

फेरि रेलमार्ग

जनकपुर सहरलाई रेल्वेले पनि चलायमान बनाएको हो । भारतको तत्कालीन ब्रिटिस कम्पनीले सन् १९२७ मा जयनगरदेखि जनकपुर हुँदै महोत्तरीको बिजलपुरा जंगलसम्म रेलमार्ग ओछ्यायो । भारतमा रेल्वेको ठूलो सन्जाल बनाउन स्लिपरका लागि सखुवाको काठ ब्रिटिस कम्पनीलाई चाहिएको थियो । नेपालको काठ ओसार्ने स्वार्थमा कुदाइएको रेलले जनकपुरलाई भारतसँग जोड्यो ।

जानकी मन्दिर हेर्न र पूजापाठ गर्न त्यही रेलमार्गबाट ठूलो संख्यामा भारतीय जनकपुर आउन थाले । डिजेल इन्जिनबाट चल्ने ५२ किलोमिटरको न्यारोगेजको रेलमार्ग खर्चिलो भएपछि बन्द भयो । भारत सरकारकै सहयोगमा जयनगरदेखि बर्दिवाससम्म ब्रोडगेज रेल्वे लाइन बिछ्याउन फेरि थालिएको छ ।

जयनगर–जनकपुर–बर्दिवास ६९ किलोमिटर रेलमार्गको दुई खण्डको काम ८० प्रतिशत सकिएको छ । भारतीय रेल्वेको ठूलो जक्सन जयनगरसँग जोड्न नेपालमा निर्माण भइरहेको ६९ किलोमिटर रेलमार्ग अन्तर्गत ५२ किलोमिटरमा स्लिपर र ट्रयाक बिछ्याइँदै छ । “रेलमार्गले जनकपुरलाई भारतसँग जोडेको थियो,” प्राध्यापक लाभ भन्छन्, “जनकपुरको आर्थिक विकासमा रेलमार्गको ठूलो हिस्सा थियो ।” जनकपुरमा मात्रै रहेको रेल सेवा, धार्मिक स्थल जानकी मन्दिर र विमानस्थलमा जहाज उडेको हेर्न आउनेको संख्या बढ्दो थियो ।

जचुकालिको नियति

२९ पुस ०२१ देखि व्यावसायिक उत्पादन थालेको जनकपुर चुरोट कारखाना लिमिटेड (जचुकालि)को स्थापनाले पनि जनकपुर सहरलाई फराकिलो बनायो । तत्कालीन सोभियत संघको सहयोगमा स्थापना भएको जचुकालि दुई दशकअघिसम्म मुलुकलाई सबैभन्दा बढी राजस्व तिर्ने उद्योग थियो ।

कारखानामा काम गर्ने देशभरका धेरै कर्मचारीले जनकपुरमा बसोवासका लागि घर बनाए । जचुकालिले जनकपुरको आर्थिक अवस्थामा सुधार ल्यायो । “जनकपुरको विस्तारमा जचुकालिको पनि ठूलो भूमिका छ,” झा भन्छन्, “जनकपुरमा ट्ेरडिङ, प्रचेजिङ र हाउजिङ बढ्नुको कारण जचुकालि नै हो ।” उनका अनुसार जनकपुर सहरमा बिजुलीको प्रबन्ध पनि जचुकालिबाटै भएको हो ।

निजी कम्पनी सूर्य टोबाकोसँग प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्नु, राजनीतिक हस्तक्षेप र ट्रेड युनियनमा बढ्दो राजनीतीकरणले जचुकालि धराशयी बन्यो । अन्तत: उत्पादन महँगो हुन थालेपछि सरकारले २० असार ०७० मा जचुकालि बन्द गर्ने निर्णय गर्‍यो । माओवादी जनयुद्ध, मधेस आन्दोलन र सशस्त्र समूहको गतिविधिका कारण बाँकी रहेका पहाडी समुदाय जनकपुरबाट पलायन भए । 

जचुकालिको आवास परिसरमा प्रदेश सरकारको प्रशासनिक कार्यालय स्थापनापछि रौनक थपिए पनि कारखानाभित्रका उपकरण र मेसिन कबाडी बन्दै छन् । कारखानालाई चुरोट उत्पादनकै लागि फेरि सञ्चालनमा ल्याउने ‘राजनीतिक गफ’मा भने दम छैन । कारखाना सञ्चालनलाई प्राथमिकतामा राखेको प्रदेश सरकारले उसकै परिसरमा प्रशासनिक र आवास क्षेत्र बनाएको छ । “जचुकालिको परिसरलाई उद्योगकै रूपमा विकास गर्नुपर्छ,” प्राध्यापक झाको सुझाव छ, “परिसरमा प्रादेशिक कार्यालय राख्दा अन्याय हुन्छ । कृषिमा आधारित उद्योग खोलेर जनकपुर सहरलाई औद्योगिक वातावरणमा ढाल्नुपर्छ ।”

विकासको आधार धार्मिक पर्यटन

अग्निकुण्डका महन्थ यादवका अनुसार यातायातको पूर्वाधार बनेपछि जनकपुर सहरलाई विकसित र सुन्दर बनाउन धार्मिक नगरी नै बनाउनुपर्छ । “मठ–मन्दिरको साजसज्जा, कुण्ड–तलाउ संरक्षण र सौन्दर्यकरण तथा जनकपुरलाई मासु–मदिरा निषेधित क्षेत्र बनाएर धार्मिक सहरका लागि हुनुपर्ने सबै मान्यता कायम गरिए विश्वभरका पर्यटक यहाँ तान्न सकिन्छ,” महन्थ यादव भन्छन् ।

यहाँ हुने ठूला धार्मिक उत्सव विवाह पञ्चमी, राम नवमी, मिथिला माध्यमिकी परिक्रमा, झुला महोत्सवलाई मात्रै व्यवस्थित गरिए जनकपुरमा थाम्नै नसक्ने पर्यटकको चाप बढ्छ । “यति धेरै पोखरी भएको जनकपुर नै संसारको पहिलो सहर हो,” प्राध्यापक लाभ भन्छन्, “जनकपुरलाई ‘सिटी अफ पोन्ड’ बनाउन सकिन्छ ।” उनका अनुसार पोखरीमा पानीको फोहोरा, डिलमा वृक्षारोपण र शान्तिवाटिका बनाउँदा जानकी मन्दिर दर्शन गर्न आउने पर्यटकलाई जनकपुरमा रोक्न सकिन्छ ।

प्रादेशिक राजधानी बनेपछि जनकपुरप्रति अपनत्व बढ्ने गतिविधि हुनुपर्ने उनको तर्क छ । जनयुद्ध, मधेस आन्दोलन र सशस्त्र समूहको गतिविधिले मानिसको पलायन बढ्दा जनकपुरप्रति जुन लगाव थियो, त्यो भंग भएको बताउँदै प्राध्यापक लाभ भन्छन्, “प्रादेशिक सरकारले जनकपुर मेरो पनि सहर हो भन्ने भावना देशभर फिँजाउन सक्नुपर्छ ।”