मिर्गौला प्रत्यारोपणमा कहलिएका चिकित्सक हुन्, प्राडा प्रेमराज ज्ञवाली । १२ वर्षयता त्रिवि शिक्षण अस्पताल महाराजगन्जमा प्रत्यारोपण गरिएका ६ सय १३ मध्ये झन्डै ५ सय शल्यक्रियामा उनी संलग्‍न छन् । उनका लागि ६ सय १४ औँ प्रत्यारोपण विशेष रह्‍यो, जो प्रधानमन्त्री केपी ओलीको थियो ।

प्रधानमन्त्री ओली राज्यकोषबाट सहायता लिएर विदेशमा उपचार गराउने नेताको अग्रपंक्तिमै पर्छन् । एक दशकयता स्वास्थ्योपचारका लागि उनी कम्तीमा नौ पटक विदेशका अस्पताल पुगेका छन् । जटिल मानिएको दोस्रो मिर्गौला प्रत्यारोपणका लागि भने स्वदेशकै सरकारी अस्पताल रोजेर ओलीले नेपाली स्वास्थ्य सेवा पनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पुगेको उजागर गराएका छन् ।

“डाक्टरका लागि सबै बिरामी बराबरै हुन् । प्रत्यारोपणको विधि पनि एउटै हो,” ज्ञवाली भन्छन्, “तैपनि सरकार प्रमुखको उपचार गर्न पाउँदा छुट्टै हौसला बढ्दो रहेछ । यसले नेपाली चिकित्सकमा ऊर्जा थपिएको छ ।”

ज्ञवालीको नेतृत्वमा १६ सदस्यीय चिकित्सक टोलीले झन्डै पाँच घन्टा लगाएर २१ फागुनमा ओलीको मिर्गौला प्रत्यारोपण गरेको हो । शिक्षण अस्पतालले २४ साउन ०६५ देखि मिर्गौला प्रत्यारोपण थालेको थियो । तर चर्चा भने प्रधानमन्त्रीको मिर्गौला प्रत्यारोपणको सफलतापछि बल्ल हुँदै छ । प्रत्यारोपणमा ९५ देखि ९७ प्रतिशतसम्म सफलतालाई अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड मानिन्छ । शिक्षण अस्पतालमा भने प्रत्यारोपण सफलताको दर ९८ दशमलव ७ प्रतिशत रहेको ज्ञवाली बताउँछन् ।

गत साउनदेखि मिर्गौलाको समस्याले सताएपछि ओली सिंगापुरस्थित नेसनल युनिभर्सिटी अस्पताल पुगेर प्लाज्माफेरेसिस गराए । तैपनि प्रत्यारोपित मिर्गौलाले काम गर्न छाडेपछि ओलीले १३ कात्तिकदेखि नियमित डायलेसिस गराउँदै आए । डायलेसिस गर्न ताजा रगत चाहिन्थ्यो । एउटै रक्त समूह ‘ओ नेगेटिभ’ भएकाले भान्जी समीक्षा संग्रौलाले ओलीका लागि रक्तदान गर्न थालिन् । उनै ओलीलाई मिर्गौलामार्फत् नयाँ जीवन दिएकी हुन् ।

सुरुमा प्रधानमन्त्रीको रोजाइ ग्रान्डी अस्पताल थियो, जहाँ उनकी निजी चिकित्सक डा दिव्यासिंह शाह कार्यरत छन् । सातामा तीन पटकसम्म डायलेसिस गर्नुपर्ने भएपछि ओली बिरलै मात्र बालुवाटारबाहिर निस्कन्थे । भित्रभित्रै उनको मिर्गौला प्रत्यारोपणको तयारी हुँदै थियो । १० मंसिरमा एपेन्डिसाइटिस फुटेर संक्रमण फैलिएपछि गर्नु परेको शल्यक्रियाले भने ओलीको मिर्गौला प्रत्यारोपणलाई पर धकेलिदियो । त्यतिबेला पनि उनको शल्यक्रिया शिक्षण अस्पतालमै गरिएको थियो ।

मिर्गौला प्रत्यारोपणमा नेपाली सरकारी अस्पतालको अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डभन्दा पनि राम्रो नतिजा बुझेपछि प्रधानमन्त्री ओलीले स्वदेशी सरकारी अस्पताल रोजेको बालुवाटार स्रोत बताउँछ । त्यसमा प्राध्यापक डा अरुण सायमीको पनि भूमिका छ ।

सायमी २५ वर्षदेखि ओली नजिकका चिकित्सक हुन् । उनी ०५१ सालमा तत्कालीन एमालेको अल्पमत सरकारको क्याबिनेट चिकित्सक थिए । ओलीलाई शिक्षण अस्पतालमै मिर्गौला प्रत्यारोपण गराउन उनले सुझाएका हुन् । “प्रधानमन्त्री ओलीले स्वदेशमै प्रत्यारोपण गराउँदा जनस्तरसम्मै यसको राम्रो सन्देश गएको छ,” डा सायमी भन्छन्, “सरकारी स्वास्थ्य सेवाप्रति विश्वास बढाउन यसले मद्दत पुगेको छ ।”

प्रत्यारोपणअघिका लम्बेतान प्रक्रिया र परीक्षणका कारण पनि ओलीलाई स्वदेशमै प्रत्यारोपण गराउन सजिलो भयो । बितेका तीन महिना उनी नियमित डायलेसिससँगै प्रत्यारोपणको तयारी गर्दै थिए । तिनै तयारीका लागि विदेश जानु परेको भए कार्यकारी भूमिकाका ओलीका लागि सहज हुने थिएन ।

पार्टीभित्र आफूविरुद्ध बढ्दै गएको असन्तुष्टिका बीच ओली कार्यवाहक भूमिकासमेत कसैलाई नदिई प्रत्यारोपणका लागि अस्पताल भर्ना भएका थिए । राज्यकोषबाट विदेशमा उपचार गराएको भन्दै आलोचना बेहोर्दै आएका ओलीका लागि स्वदेशमै प्रत्यारोपण गराउँदा प्रशंसा पाउने मौकासमेत जुर्‍यो ।

प्रधानमन्त्री ओली रोगसँग जुध्‍न थालेको झापा विद्रोहका क्रममा जेल परेबाटै हो । त्यतिबेला उनलाई ग्यास्ट्राइटिस बिग्रेर अल्सर भयो । आन्द्रामा घाउ भएपछि नराम्ररी थलिए । अल्सर सन्चो नहुँदै क्षयरोगले सतायो । गोलघरमा सँगै बसेका उनका समकालीन नेता राधाकृष्ण मैनाली भन्छन्, “जेलमा निकै कष्ट बेहोर्नुपर्‍यो । पौष्टिक खाना चाहिने बेला उसिना चामलको भरमा बाँच्नुपर्‍यो । त्यसले पनि ओलीजीलाई एकपछि अर्को रोग लाग्दै गयो ।”

अल्सरपछि टीबी भएपछि उनका धेरै राजनीतिक सहकर्मीले आशा मारिसकेका थिए । दिसापिसाब गराउनसमेत ओलीलाई डोर्‍याएर लैजानुपर्थ्यो। त्यतिबेला पनि ओलीको मनोबल भने उच्च रहेको मैनाली सम्झिन्छन् । ‘त्यसै मरिँदैन आरके, मरिँदैन । हामी मरे देश कसले बनाउँछ’ भन्दै ओलीले चिन्तित सहकर्मीलाई ढाडस दिने गरेको उनी सुनाउँछन् । उनीभन्दा हट्टाकट्टा बन्दीहरू भेटला राजवंशी र छविलाल राजवंशीको टीबी लागेर जेलमै निधन भयो । ओलीले भने रोगलाई जित्दै आए ।

ओलीलाई ०५१/५२ पछि उच्च रक्तचापको समस्या देखियो । रक्तचाप नियन्त्रणमा हेलचेक्र्याइँको असर ०५६ पछि मिर्गौलामा पर्‍यो । रोग बढ्दै गएर ०६३ सम्म आइपुग्दा उनका दुवै मिर्गौलाले काम गर्न छाडे । भारतको अपोलो अस्पतालमा ०६४ साउनमा पहिलोपल्ट मिर्गौला प्रत्यारोपणपछि झन्डै एक दशक उनको स्वास्थ्यस्थिति ठीकै रह्यो । तर ०७० को दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनको धपेडीबाट बिग्रेको उनको स्वास्थ्य फोक्सोमा पानी जमेर श्वासप्रश्वासमा समस्या, हातखुट्टामा फंगस संक्रमण र मस्तिष्क ज्वरो हुँदै प्रत्यारोपित मिर्गौलाले काम नगर्ने स्थितिसम्म आइपुग्यो । डा ज्ञवाली भन्छन्, “नयाँ मिर्गौलाले काम गर्न थालेपछि प्रधानमन्त्रीको स्वास्थ्य ठीक हुँदै छ । ढिलोमा एक साताभित्र डिस्चार्ज हुनु हुनेछ ।”

प्रधानमन्त्रीलाई जस्तो सर्वसाधारणका लागि भने मिर्गौला प्रत्यारोपण सहज छैन । मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रका कार्यकारी निर्देशक डा पुकारचन्द्र श्रेष्ठका अनुसार बर्सेनि झन्डै तीन हजार व्यक्तिको मिर्गौला खराब हुन्छ । प्रत्यारोपण भने मुस्किलले दुई सयको हुने गरेको छ । त्यसैले उपचार नपाएर थलिने र मृत्युवरण गर्नुपर्ने मिर्गौलापीडितको संख्या उल्लेख्य छ । यस्तोमा मिर्गौलापीडित प्रधानमन्त्री ओलीबाट बिरामीले धेरै अपेक्षा गरेका छन् ।

मानव अंग प्रत्यारोपण ऐन, ०५५ मा नजिकका नातेदारले मिर्गौला दान गर्न सक्ने व्यवस्था थियो । ओली पहिलोपल्ट प्रधानमन्त्री भएका बेला ०७२ मा संशोधन गरी दाताको दायरा बढाइयो । तीन पुस्ताभित्रका नातेदार, धर्मपुत्रपुत्री, मित छोराछोरीले समेत मिर्गौला दान गर्न पाउने व्यवस्था अहिले छ । प्रत्यारोपणमा असम्बन्धित चिकित्सक, अस्पताल प्रशासक, जिल्ला प्रशासन प्रतिनिधि र कानुनी सल्लाहकार रहेको प्रत्यारोपण स्वीकृति समितिले निर्णय गरेपछि मात्र मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्न पाइन्छ ।

अहिले प्रत्यारोपणका लागि भर्ना हुने बिरामीलाई सरकारले ४ लाख र अस्पतालले साढे १ लाख अनुदान सहयोग गर्छ । उक्त अनुदानबाट जटिल समस्या नआए विपन्‍न वर्गको मिर्गौला प्रत्यारोपणका लागि खर्च पुग्‍ने अस्पतालको दाबी छ । ऐनले ‘ब्रेन डेथ’ बिरामीबाट मिर्गौला दान लिन सक्ने व्यवस्था गरेको छ । केन्द्रले तीन जना त्यस्ता बिरामीबाट ६ जनामा मिर्गौला र एक जनामा कलेजो प्रत्यारोपण गरेको थियो ।

सरकारीमा शिक्षण अस्पताल, मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्र र वीर अस्पताल तथा निजीमा ग्रान्डी, निदान, सुमेरु र भरतपुर मेडिकल कलेजमा मिर्गौला प्रत्यारोपण हुँदै आएको छ । वीर अस्पतालमा ९९ र केन्द्रमा ६ सय ९२ मिर्गौला प्रत्यारोपणको नेतृत्व गरिसकेका डा श्रेष्ठ भन्छन्, “मिर्गौला बिग्रिने संख्याको तुलनामा प्रत्यारोपण धेरै कम छ । बिरामीले सहज प्रत्यारोपणको सुविधा दिलाउन सरकारले सेवा विस्तार गर्नुपर्ने खाँचो छ ।” प्रधानमन्त्री आफैँ मिर्गौलापीडित भएकाले हजारौँ बिरामीको हितमा सेवा विस्तार हुनेमा आशावादी रहेको उनी बताउँछन् ।