गाउँले आमा : अर्को पटक यहाँ सर्प लिएर आयौ भने म डोरीले बाँधिदिन्छु ।

रोहित : हामीले सर्प ल्याउने होइन आमा, सर्प बचाउने हो । मान्छे सर्पको ठाउँमा आएर बसेको हो, सर्प होइन ।

गाउँले आमा : कुन्नि, म के जानूँ ?

रोहित : त्यही भएर त हामी तपाईंहरूलाई सिकाइरहेछौँ, सर्पलाई बचाउनुपर्छ, मार्नुहुन्न भनेर ।

माथिका संवाद हुन्, कपर हेडेड ट्रिन्केट रेस्क्यु फिट रोहित गिरि नामक भिडियोको । ८ फागुनमा अपलोड गरिएको उक्त भिडियोमा सिंघाने सर्पलाई उद्धार गरिएको छ । मानव बस्तीमा देखिएका सर्प भनौँ या सर्पको बस्तीमा मानवको कब्जा ।

सर्प देखेपछि मानिस आत्तिन्छन् । त्यस्ता सर्पहरूको उद्धारमा हिँड्ने गर्छन्, रोहित । उमेरले भर्खर २२ वर्ष छोएका यी युवा जुलोजी (प्राणी विज्ञान) बीएस्सीका विद्यार्थी हुन् ।

रोहितले ६ कक्षा अध्ययन गरिरहेको समय थियो । स्कुलबाट घर फर्कने क्रममा छिमेकीको बारीमा सर्प आउँदा सबै आत्तिएर कराइरहेका थिए । अरू भएको भए कि डराएर भाग्थे, कि सर्पलाई लठ्ठी या ढुंगाले हान्थे । उनले भने त्यसो गरेनन् । उनले लठ्ठीको सहारा लिएर सर्पलाई बचाए र अलि परको जंगलमा लगेर छाडे । त्यस दिन रोहितलाई आनन्द लाग्यो ।

उनले सर्पलाई उद्धार गरेको कार्यक्रम डिस्कभरी च्यानलमा मात्र हेर्ने गरेका थिए । आफूले पनि कुनै दिन सर्पको उद्धार गरौँला भन्ने सोचेका थिएनन् । रोहित विद्यालयको पुस्तकालयमा सर्पसम्बन्धी जानकारी भएको किताब भेटाएपछि झनै हौसिए । किताबबाटै थाहा पाए, सबै सर्प विशालु नहुँदा रहेछन् ।

किताब र डिस्कभरी च्यानलको माध्यमबाट स्वअध्ययन गरेर ८ कक्षा पुग्दासम्म रोहितले थुप्रै सर्पलाई उद्धार गरिसकेका थिए । सुरुमा आमाबुबाले सर्पलाई उद्धार गरेको कामबारे थाहा पाएपछि रोहितले गाली पनि खाएका थिए । तर अहिले रोहितका भाइ रोशन पनि सँगै मिलेर सर्पको उद्धार गर्छन् ।

अहिलेसम्म रोहितले करिब १६ प्रजातिका सर्पको उद्धार गरिसकेका छन् । सर्पबारे जानकारी दिन उनले ८ महिनाअघि ‘रोहित गिरि’ नामक युट्युब च्यानल खोलेका छन् । यो च्यानललाई ६० हजार भन्दा बढीले सब्सक्राइब गरेका छन् । 

च्यानलमा सर्पलाई उद्धार गर्न हिँडेदेखि गरिसकेको दृश्य, सर्पको नाम र विशेषतासहित देखाइन्छ । रोहित भन्छन्, “मान्छेलाई चेतना होस् भनेरै भिडियो बनाएको हो । प्राय: सर्प गर्मी महिनामा विशेषगरी तराईका जिल्लामा बढी निस्कन्छन् । तराईमा उद्धार गर्न जान सक्दिनँ । त्यहाँका सर्पको टोकाइबाट थुप्रै मानिस मर्ने गर्छन् । स्थानीय नडराऊन् र सर्पको उद्धार गरून् भनेरै भिडियो बनाएको हो ।”

रोहितले इन्स्टाग्राममा उद्धार गरेका सर्पको फोटो स्टोरी राख्ने गर्छन् । उनको इन्स्टामा २० हजार भन्दा बढी फलोअर छन् । सामाजिक सञ्जालबाट उनले नेपालमा भएका सर्प र तिनका विशेषताबारे जानकारी दिँदै आएका छन् ।

११ फागुनदेखि देश पूरै लकडाउनमा छ । सरकारले थप १२ दिन लकडाउनको समयावधि थपेको छ । घरमा एकान्तबास बस्दा मान्छेले वाक्कदिक्क भएर सामाजिक सञ्जालमा अनेकथरी भिडियो र तस्बिर हालेको देखिन्छ । तर लकडाउनका बेला पनि रोहित भने उत्तिकै व्यस्त छन् ।

भन्छन्, “गर्मी लागेको भएर सर्पहरू जमिनमुनिबाट बाहिर निस्कन थालेका छन् । दिनमा ३–४ पटक फोन आइरहन्छ । त्यसपछि सर्पलाई उद्धार गर्न कुदिहाल्यो ।”

लकडाउनले गर्दा गाडीघोडा सबै बन्द छन् । अरू बेला सर्प उद्धार गर्ने ठाउँ पुग्न केही छिटो भए पनि लकडाउनका कारण अहिले अलि ढिलो हुने गरेको सुनाउँछन्, रोहित । कतिपय बेला त चोकमा बसेका सुरक्षाकर्मीको केरकारले झनै ढिलो हुने रहेछ । तैपनि उनले आफ्नो जिम्मेवारी भने भुलेका छैनन् ।

सर्प उद्धारका सबै काम उनी नि:शुल्क गर्छन् । कसैकसैले भने गाडीभाडा तिरिदिन्छन् । फोनको घन्टी बज्नेबित्तिकै कालो झोला र हुक लिएर उद्धारमा निस्कने रोहितले सर्पलाई 'डिस्टर्व' नगर्न सुझाव दिन्छन् । मानिसलाई भीडभाड र हल्ला नगरी बस्न सुझाउँछन् । कुनै बेला सर्पलाई उद्धार गर्न फोन आउँछ । र, सर्प रहेको स्थल पुग्दासम्म स्थानीयले डराएर मारिसकेको घटना सुनाउँदा रोहितलाई ननिको लाग्दो रहेछ । भन्छन्, “मार्नु नै थियो भने फोन किन गर्नू बित्थामा ?”

विषरहित सर्पलाई उद्धार गरेपछि नजिकैको जंगलमा र विशालु सर्पलाई वन विभागको जिम्मा लगाउँछन् । सर्पबारे जनचेतना फैलाउन रोहितले स्नेक कन्जर्भेटिभ सोसाइटी नामक संस्था पनि खोलेका छन् ।

काम साहसी गर्ने भए पनि रोहितलाई गाउँटोलमा लुरे भाइको नामले चिनिन्छ । सर्पलाई उद्धार गर्ने काम साहसिक मात्र होइन, जोखिमपूर्ण पनि छ ।

४ महिनाअघिको घटना सम्झँदै रोहित भन्छन्, “कोब्रा सर्पलाई उद्धार गर्न गएको थिएँ । समाउँदा कोब्राले थुकेको विष मेरो आँखैमा पर्‍यो । त्यसपछि हतारहतार पानीले आँखा पखालेँ । पोखरास्थित पश्चिामाञ्चल अस्पतालमा देखाउन गएँ । भोलिपल्टै निको भयो ।”

रोहितका अनुसार विदेशमा सर्पको विषलाई ओखतीको रूपमा प्रयोग गरिन्छ । नेपालमा पनि सर्पबारे बृहत् अध्ययन जरुरी रहेको उनी ठान्छन् । पहिले एक नेपालीले सर्पबारे अध्ययन गरे पनि अहिले व्यापक परिवर्तन भएको रोहित औँल्याउँछन् ।

भन्छन्, “किङ कोब्रा भारतमा पाइने सर्प हो । नेपालमा कमै पाइन्छ । तर १ महिनाअघि मैले किङ कोब्राको रेस्क्यु गरेँ । यो विशालु र सबैभन्दा ठूलो सर्प हो । नेपालमा पाइने सर्पको प्रकारबारे हामीलाई नै थाहा छैन । त्यसैले थप अध्ययन हुनु जरुरी छ ।”

विश्वभरि नै वन्यजन्तु तस्करी भइरहेको छ । नेपालबाट पनि थुप्रै जनावरको तस्करी हुने गरेको छ, जसमा सर्प पनि पर्छ । करिब ४ वर्षअघि भारतबाट पोखरा आएका भारतीय सपेराहरूले यहाँका सर्पको तस्करी गर्ने गरेको उनी सुनाउँछन् । सपेरा बनेर आउने त्यस्ता तस्करलाई प्रहरी र समुदाय मिलेर पक्रेपछि अहिले हराएको रोहित सुनाउँछन् ।

चितवन, तराई, काठमाडौँ र अन्य पहाडी बस्तीमा सर्पको उद्धार गर्ने आफूजस्तै युवा जन्माउन चाहेको उनी बताउँछन् । भन्छन्, “सर्पको टोकाइले मर्नेको संख्या कम गर्न चाहन्छु । वातावरण सन्तुलनका लागि सर्प संरक्षण जरुरी छ । समुदाय नै यसको बचाउमा लागोस् भन्ने इच्छा छ ।”