प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको गृहनगरमै छ, भुटानी शरणार्थीहरूको शिविर । बेल्डाँगीमा अहिले करिब २५ सय संख्यामा शरणार्थी बस्छन् । शरणार्थी शिविर आफैँमा एउटी बन्दीगृहजस्तो छ । त्यसमाथि कोरोना संक्रमणको त्रासले लकडाउनको अवस्था । सुनसान छ, शिविर । सकसपूर्ण छ, शरणार्थीको दैनिकी । छाप्रोबाहिर निस्किने अवस्था छैन । छाप्रोमै दिन काट्छन् । ७५ वर्षका सहबहादुर मगरको अनुहारमा कुनै चमक छैन । मलीन छ । सरकारले किस्ताबन्दीमा लकडाउन थपेको छ । यिनको अनुहार पनि लकडाउनमा जस्तै पीडा थपिँदै गएको छ ।

लकडाउनले सहबहादुरजस्ता धेरै शरणार्थीको बेहाल छ । कतिपय त भोकै छन् । गिठ्ठाको भरमा पनि छन् । सहबहादुर तेस्रो देश पुनर्वासको विपक्षमा थिए । उनका छोराछोरी सबै ‘पाताल’ भासिए । तर, यिनलाई आफ्नो पितृभूमि छाड्न मन लागेन । यतिबेला भने उनी थकथकाउँछन्, “अमेरिकातिरै गएको भए भोकै त बस्नु पर्दैनथ्यो कि !”

मगरलाई कोरोना संक्रमणबाट मरिएला भन्ने डर छैन । बरु खान नपाएर चाहिँ मरिन्छ कि भन्ने चिन्ताले डेरा जमाएर बसेको छ । मगर आफू मात्रै भए त जसोतसो बाँच्ने थिए । तर, उनी परिवारसहित छन् । यो अवस्थामा सिंगो परिवार पाल्न भने उनलाई धौधौ छ । “छाप्रोबाहिर निस्किन पाए केही बनिबुतो गरेर भातसम्म खाइने थियो,” मगर दु:ख बिसाउँछन्, “बाहिर निस्किने अवस्था छैन । घरमै बस्यो, रित्तो भाँडा र ओसिएको चुल्हो हेर्‍यो ।”

राष्ट्रसंघीय शरणार्थी उच्चायोग (युएनएचसीआर) ले शरणार्थीलाई उपलब्ध गराउँदै आएको रासन वर्ष दिनयता कटौती गरेको छ, जसले शरणार्थी जीवनमा दु:खको पहाड थपेझैँ भएको छ । “रासन नपाउँदा जीवन निर्वाह गर्न साह्रै–गाह्रो भइरहेको छ,” छाप्रोको पिँढीमा बसेका रहलसिंह समाल भक्कानिन्छन्, “लकडाउनले त झनै पीडामाथि पीडा थपिदिएको छ ।” केही संघसंस्थाले उनीहरूलाई साताअघि थोरै राहत दिए तर त्यो पर्याप्त थिएन । “१० किलो चामलले १० जनाको परिवारलाई कति दिन खुवाउने ?,” समाल सुनाउँछन्, “त्यो हात्तीको मुखमा जिराजस्तो मात्रै भयो ।”

धेरैजसो शरणार्थीहरू आफूले पालेका खसी, बाख्रा र सुंगुर बेचेर लकडाउन अवधिमा गर्जो टारिरहेका छन् । दुई दिनकी सुत्केरी विष्णु पौडेल अस्पतालबाट आउँदा घरमा खानेकुरा केही थिएन । घरको खसी बेचेर भात खाइरहेकी छन् । भन्छिन्, “जसरी पनि खानु त पर्‍यो । साना बालबच्चालाई भोको राख्नु त भएन नि ।”

८० वर्ष पुग्न लागेका पूर्णबहादुर गुरुङ तेस्रो देश पुनर्वासमा गएनन् । छोराछोरी सबै अमेरिका लागे । उनी ज्वाइँसँगै बसे । सरकारबाट मासिक २ हजार २ सय रुपैयाँ निर्वाह भत्ताको भरमा यो वृद्ध ज्यान थामेर बसेका छन्, गुरुङ ।

सपनामा भुटान

सहबहादुर मगर विगत अढाई दशकदेखि शरणार्थी शिविरमा आश्रित छन् । तर, यिनी सपनामा भने मातृभूमि भुटानतिरै डुलिरहेको देख्छन् । केही बिघा जमिन, घर छाडेर प्रवासिनु परेको पीडाले यिनलाई सधैँ सताइरहन्छ । “सपनामा प्राय: म भुटानतिरै पुगेको हुन्छु,” मगर भन्छन्, “सायद मातृभूमिको मायाले होला ।”

सन् ९० को दशकमा भुटानी शासकले जब नेपालीभाषीलाई लखेट्नु सुरु गर्‍यो । त्यही बेला उनी पनि लखेटिए, करिब लाख बढी भुटानीहरूसँगै । नेपालीभाषीमाथि भुटानी शासक जाइलाग्दा उनीजस्ता डेढ लाख जति नेपालीभाषी घर जमिन छाडेर भाग्न बाध्य भए ।

भुटानी शासक नेपालीभाषीविरुद्ध यति कठोर बन्यो कि धेरैलाई गोली ठोक्यो । धेरैलाई जेल हाल्यो । “मार्छ भनेर भागेर नेपाल आइपुगेँ, म पनि,” उनी भन्छन्, “भुटान फर्कने आशमा २५ वर्ष बितेछ ।” साना लालाबाला च्यापेर नेपाल आएको सम्झना छ, मगरकी श्रीमती तिलमायालाई । “भुटानी शासकले मार्ने भएपछि ज्यान बचाउन बालबच्चा च्यापेर भाग्यौँ,” उनी सुनाउँछिन्, “त्यो समयदेखि अहिलेसम्म दु:खले छाडेको छैन ।”

शरणार्थीले स्वदेश फिर्तीका लागि लामै प्रयत्न गरे । तर, सफल भएन । नेपाल सरकारको असहयोगले भुटान फिर्न नपाएको घिटघिटो छ उनीहरूको । “नेपालले भूमिका खेलिदिएको भए हामी भुटान जान पाउने थियौँ,” पदमलाल तामाङ गुनासो गर्छन्, “नेपालले चासो नदिएकाले हामीले दु:ख पायौँ ।” शिविरमा भुटान फर्कनेहरूको जनमत बढ्दै गएपछि र शिविरभित्रै भुटानविरोधी भूमिगत र अर्धभूमिगत गतिविधि बढ्न थालेको थियो । भुटान कम्युनिस्ट पार्टी माओवादीजस्ता भूमिगत संगठनहरूले शिविरभित्रै व्यक्ति हत्या सुरु गरेका थिए । सन् २००७ को अन्त्यतिर राष्ट्रसंघीय शरणार्थी उच्चायोग (युएनएचसीआर) ले शरणार्थीहरूलाई तेस्रो देश पुनर्वासमा लैजान सुरु गरेपछि शिविरमा बढ्दो आपराधिक गतिविधि निस्तेज मात्रै भएन, शिविर नै लगभग रित्तिन पुग्यो ।

युएनएचसीआरले पुनर्वास सुरु गरेदेखि नै हो, शरणार्थीको स्वदेश फिर्ती अभियानमा पूर्णविराम लागेको । भुटान फर्किनु पर्छ भन्ने नेताहरू पनि धमाधम तेस्रो देश हिँडे । यो अभियान धरासायी बन्यो । डा भम्पा राई, बलराम पौडेलजस्ता केही नेता भने अझै स्वदेश फिर्तीकै अभियानमा सक्रिय रहेको पाइएको छ ।

पुनर्वासको इच्छा

निरबहादुर क्षत्री (३०) ले सन् २००७ तिरै तेस्रो देश पुनर्वासका लागि फोटो खिचाएका थिए । उनी यति बेला अमेरिका या अन्य युरोपेली मुलुकमा हुन्थे । तर, परिस्थितिले यिनी अहिले पनि शिविरमै छन् । निरबहादुर फोटो खिचाएर सिक्किमतिर गए काम गर्न । लामो समय फर्किन पाएनन् । उनी जब फर्किए, अवस्था अर्कै भइसकेको थियो । भन्छन्, “पहिलो चरणमा फोटो खिच्ने शरणार्थीमा पर्छु म,” उनी भन्छन्, “सिक्किमबाट आउन नसक्दा तेस्रो देशको सपना तुहियो ।” उनी शिविर फर्किदा पुनर्वासको कार्यक्रम स्थगित भइसकेको थियो । अहिले भने यिनलाई तेस्रो देश उड्ने हुटहुटी भइरहेको छ । बुबा, आमा, दाजु दिदी सबै अमेरिकामै छन् । कान्छी आमासँग शिविरमा बसेका छन्, उनी । भन्छन्, “अमेरिकामा बुबा मानसिक बिरामी पर्नुभएको छ, बुबाको हेरचाह गर्न जान पाए हुन्थ्यो भन्ने लागेको छ ।”

कौशिला खड्काको इच्छा पनि बुढेसकालमा अमेरिकामै मर्ने इच्छा थियो । तर, यिनको इच्छामा श्रीमान् नरबहादुर तगारो बनिदिए । नरबहादुर तेस्रो देश पुनर्वासको विपक्षमा थिए । श्रीमान्का भनाइ उद्धृत गर्दै कौशिला सुनाउँछिन्, “हराएको माइलो छोरा फेला नपन्जेल शिविर नछाड्ने पतिको अडान छ ।” कामका लागि सिक्किम गएका माइला छोरा श्रीमती र बच्चासहित बेपत्ता छन् । कौशिला सुनाउँछिन्, “मरे/बाँचे, केही थाहा छैन ।” सुस्मिता रसाइलीले पनि बुबाआमासँगै पुनर्वासका लागि फाराम भरेकी थिइन् । तर, उड्ने बेलामा गर्भवती भएपछि जान पाइनन् ।

सोमाया राई बच्चाहरू र बुढ्यौलीले गाँजेका बुबाआमा रुंगेर बसेकी छन् । ‘बुबाआमा जान मान्नुभएन,” उनी सुनाउँछिन्, “छाडेर जान मन मानेन ।” अहिले यिनलाई पनि अमेरिका जान मन छ । बुबाआमालाई पनि जान मञ्जुर गराइसकेकी छन् । तर, समय अब बितिसक्यो । किनकि युएनएचसीआरले पुनर्वास कार्यक्रम टुंग्याइसक्यो । “बेलामा बुद्धि पुगेन, अहिले दु:ख पाइयो,” उनले आफैँलाई धिक्कार्छिन् ।

युएनएचसीआरले पुनर्वास कार्यक्रम स्थगितपछि तेस्रो देश जान इच्छा भएका र नभएका शरणार्थी शिविरमा छन् । युएनएचसीआरका अनुसार करिब १ लाख १० हजार शरणार्थी अमेरिका, अस्ट्रेलिया, क्यानडालगायत आठ देशमा पुनर्स्थापित भइसकेका छन् । दमकको बेल्डाँगी र मोरङको पथरी–शनिश्चरेस्थित शिविरमा करिब ६ हजार शरणार्थी आश्रित छन् ।