हो, गाउँघरमा जस्तै सहरमा पनि मलाई खाना खाएपछि मही खानैपर्छ। दूधको अभावमा कहिलेकाहीँ मही बनेन भने खानाको मज्जा नै आधा हुन्छ। सानोमा बज्यैले पेट दुख्दा दहीभात दिएको अझै सम्झन्छु। तर, बज्यैलाई दहीमा विशेष पदार्थ पाइन्छ भन्ने थाहा नहुन पनि सक्छ। अचेल ल्याक्टो ब्यासिलाई भएको पदार्थ  खानूस् 'पेट सफा हुन्छ' भन्ने विज्ञापन आउँछ र कतिपय त्यसैबाट प्रभावित भएर ल्याक्टो ब्यासिलाईको प्याकेट किन्छन् र पेट सफा हुने भयो भनेर खुसी हुन्छन्। तर, ल्याक्टो ब्यासिलाई दहीमा पनि हुन्छ भन्ने हामीमध्ये कतिलाई थाहा होला?

महीको महत्त्वका विषयमा योग रत्नाकार ग्रन्थमा लेखिएको एउटा श्लोकको आशय यस्तो छ, 'कैलाशमा मही (छाछ, वा मठ्ठा) हुँदो हो त शिवजीको कण्ठ विष रोक्नुको कारणले नीलो हुँदैनथ्यो। वैकुण्ठमा मही हुँदो हो त विष्णुको शरीर कालो हुँदैनथ्यो। देवराज इन्द्र सौन्दर्यविहीन हुँदैनथे। गणेशजीको पेट त्यति ठूलो हुँदै नथ्यो।' यसको तात्पर्य के हो भने शरीरमा हुने विभिन्न विषालु तत्त्वलाई निकालेर मानिसलाई स्वस्थ बनाउन महीको ठूलो भूमिका हुन्छ। कुनै व्यक्ति स्वस्थ छ भने उसको सौन्दर्य त्यसै बढ्छ। यसै गरी आयुर्वेदको अर्को एउटा ग्रन्थमा लेखिएको छ, 'महीको नियमित सेवन गर्ने व्यक्ति रोगी हुँदैन। जसरी स्वर्गमा देवताका  लागि अमृत छ, त्यसै गरी मनुष्यका लागि महीको प्रयोग सुखदायी हुन्छ।'

दही र महीलाई पहाड तथा तराईका गाउँघरमा हिजो भोजनका प्रमुख वस्तु मानिन्थ्यो भने आज पनि महत्त्व त्यति नै छ। पाहुनालाई सत्कार गर्दा दही खुवाउने चलन अझै छँदै छ। दही-मही स्वादका हिसाबले मात्र नभएर स्वस्थ रहन र विभिन्न किसिमका समस्या समाधान गर्न पनि त्यत्तिकै उपयोगी छ। दहीमा पानी  मलेर नौनी निकालेपछि मही बन्छ। तराईतिर महीलाई छाछ भनिन्छ। कतिपय ठाउँमा यसलाई गोरस पनि भन्छन्। आयुर्वेदका साथै आधुनिक विज्ञानमा पनि दहीको महत्त्वका बारेमा स्पष्ट व्याख्या गरएिको छ।

दूधबाट दही बन्दा विशेष प्रकारका लाभदायक कीटाणु पैदा हुन्छन्, तिनले पेटमा रहेका हानिकारक कीटाणुलाई नष्ट गर्न मद्दत गर्छन्। कतिपयलाई एन्टिबायोटिकको प्रयोग गर्दा पखाला लाग्छ। यसबाट बच्न दहीको प्रयोग अत्यन्त लाभदायक हुन्छ।

बच्चाबच्ची, गर्भवती र वृद्धवृद्धाको हाडका लागि नभई नहुने क्याल्सियम दहीमा पाइन्छ। विशेष गरी उमेर बढ्दै जाँदा हाडको घनत्व कम हुँदै जान्छ र अस्टियोपोरोसिस नामक रोग लाग्ने सम्भावना हुन्छ। विशेष गरी महिनावारी बन्द भएका महिलामा यो समस्या बढी हुन्छ। यस समस्याबाट बच्नका लागि क्याल्सियमको  अति नै महत्त्व छ। क्याल्सियमयुक्त भोजनको प्रयोग यस रोगबाट बच्ने एउटा राम्रो उपाय हो।

दही र महीमा हुने क्याल्सियमले कुपोषित बच्चा तथा बिरामी भएर तंगि्रन सुरु गरेका बालबालिका सबैका लागि विशेष महत्त्व राख्छ। किनभने, दही दूधभन्दा धेरै सजिलोसँग पच्छ। दूध खान मन नलाग्ने वा कतिपय अवस्थामा दूध नपच्ने वयस्क व्यक्ति र बच्चाका लागि पनि दही उत्तम भोजन हो।

नेवार समुदायको भोजमा सम्पूर्ण खाना खाइसकेपछि अन्तमा दही र मूला दिने चलन छ। दहीलाई एउटा सम्पूर्ण भोजन पनि मानिएको छ। जसले शरीरलाई पुष्ट राख्छ, विभिन्न समस्याको समाधान गर्छ।

दही पखाला रोक्नुका साथै कब्जियत खुलाउन पनि उपयोगी सिद्ध भएको छ। अनुसन्धानहरूले के पनि देखाएका छन् भने दहीमा रहेका लाभदायक कीटाणुले क्यान्सर उत्पन्न गर्ने कीटाणुको सक्रियता घटाउँछन् र यसले आन्द्रामा हुने क्यान्सरलाई कम गर्न पनि मद्दत गर्छ। मध्य एसियाली मुलुक कजाकिस्तान, उज्वे किस्तान तथा युरोपेली मुलुक बुल्गेरयिाका बासिन्दा दैनिक भोजनमा दही बढी प्रयोग गर्ने भएकाले स्वस्थ हुन्छन् भन्ने अध्ययनहरूले देखाएका छन्।

सन् २००० को डिसेम्बरमा बंगलादेशको राजधानी ढाकामा स्वास्थ्यसम्बन्धी एउटा सम्मेलन भएको थियो। त्यस सम्मेलनमा विश्वप्रसिद्ध पुस्तक डाक्टर नभएमाका लेखक डा डेभिड बर्नरले बच्चालाई पखाला लाग्दा दिइने अत्यन्त राम्रो औषधी दही र भात भएको बताएका थिए। आजको समाजमा कब्जियत ठूलो  समस्याका रूपमा देखा परेको छ। कब्जियतले शरीरका विभिन्न भागमा समस्या निम्त्याउँछ। कब्जियतको समस्याबाट बच्न बाल, वृद्ध सबैले मही र दहीको प्रयोग गरेमा यो समस्या समाधान हुन्छ। दही र केरा मिसाएर खाएमा कुपोषित व्यक्ति, गर्भवती, दूध खुवाउने महिला र लामो बिरामीबाट भर्खर उठेका व्यक्ति  सबैलाई अत्यन्त फाइदा हुन्छ ।