बम्बईको जेजे स्कुल अफ आर्ट्स नजिकै थियो, द टाइम्स अफ इन्डियाको मुख्यालय । पत्रिकाका सम्पादक हाम्रो स्कुलको आयोजनामा हुने कला प्रदर्शनी अवलोकन गर्न नियमित आउँथे । द टाइम्स अफ इन्डिया व्यवस्थापनले हिन्दी संस्करण धर्मयुग पनि प्रकाशित गर्थ्यो । उक्त अखबारका सम्पादक धर्मवीर भारतीले मेरो प्रतिभा देखेरै धर्मयुगमा कार्टुन बनाउने अवसर जुटाइदिए, सन् १९६४ मा ।

जेजे स्कुलको अध्ययन सकेर आएपछि पनि मलाई दुई–तीन वर्षसम्म कार्टुन बनाउने अवसर मिल्यो । धर्मयुगमा ७ वर्षजतिको कार्टुनकारिता गर्दा सयदेखि १ सय ७० भारुसम्म मिल्थ्यो । पछि पत्रिका बन्द हुन पुग्यो ।

मैले भारत, नयाँदिल्लीबाट प्रकाशित हुने दिनमानमा पनि कार्टुन नाएँ । दिनमानलाई हिन्दी साप्ताहिक पत्रिकामध्ये पहिलोमा गणना गरिन्छ, भारतमा । सच्चिदानन्द हिरानन्द वात्स्यायनले यो पत्रिका सुरु गरेका थिए । यो पत्रिकामा मैले नियमित रुपमा कार्टुन भने बनाइनँ ।

बम्बई छाडेपछि मेरा दाजु गोवद्र्धनविक्रम शाह (कूटनीतिक कर्मचारी, राजदूत) ले ०१३–१४ सालतिर डा केआई सिंह (संयुक्त प्रजा पार्टी) ले चलाएको पत्रिका संयुक्त प्रयासमा व्यंग्यचित्र बनाउँथे । संयुक्त प्रयास चलिरहेका बेला राजा महेन्द्रले सिंहलाई प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त गरे । यस पत्रिकाका सम्पादक शिवहरिसिंह प्रधान ‘पागल’ थिए । केआई सिंहका मुख्य सल्लाहकार केबी शाही नै पत्रिकाका पनि मुख्य सल्लाहकार थिए । उनी पञ्चायतका मन्त्रीसमेत बने ।

राजा महेन्द्रले संसदीय चुनाव घोषणा गरेर चुनावी सरकारको नेतृत्व सुवर्णशमशेर राणालाई सुम्पिए । संयुक्त प्रयासले कांग्रेसको उछित्तो काड्थ्यो भने राजा महेन्द्रको गुणगान गाउँथ्यो । संयुक्त प्रयासले २२ जेठ ०१५ मा वर्ष ३, अंक ११ मा ५० पृष्ठको पत्रिकाको मुखपृष्ठ र अन्तिम आवरणमा कांग्रेसलाई साँढेसँग तुलना गरेर प्रजातन्त्रको जगमा प्रहार गरेको कार्टुन छापेको थियो ।

चुनावपछि २०१६ मा बीपी कोइराला नेतृत्वको सरकार बन्यो । कांग्रेस सरकारले संयुक्त प्रयास बन्द गरिदियो । त्यसपछि संयुक्त जनप्रयास नाम दिएर पत्रिका निक्लन थाल्यो । यसको व्यवस्थापन र सम्पादन समूह भने पुरानै थियो ।

मैले संयुक्त प्रयास र समीक्षामा पनि बिनापारिश्रमिक कार्टुन बनाएँ । समीक्षाका लागि कहिले मदनमणि दीक्षित आउँथे त कहिले विनोद दीक्षित, लौ न कार्टुन बनाइनुपर्‍यो भनेर । संयुक्त जनप्रयासमा नियमित रुपमै कार्टुन बनाएँ । कार्टुनिस्टहरुले ‘निक नेम’ राखेर व्यंग्यचित्र बनाउने प्रचलन थियो । मैले भने ०२६ सम्म चलेको त्यस पत्रिकामा शशि शाहकै नामबाट कार्टुन बनाएँ ।

०३० पछि मात्र विभिन्न अखबारका निम्ति कार्टुनमा रैथाने शशिविक्रम शाह नाम राख्न थालेँ । त्यतिबेलै वात्स्यायन (दुर्गा बराल), जुँगेमुठे (शरद रञ्जित), बलु (बलराम थापा), डिकेड (धीरेशकुमार दाहाल), तिखे (कुलमान सिंह) इत्यादि लेख्थे ।

कार्टुनकारिताका क्रममा म थुप्रै अखबारसँग जोडिएँ । मदनमणि दीक्षितको समीक्षा, श्रीधर खनाल ‘फाइँफुट्टीराज’ को रमिता, पदम ठकुराठीको साप्ताहिक मञ्च, गाईजात्रे भाँडभैलोलगायत पत्रिकामा कार्टुन बनाएँ ।

जनमतसंग्रहका समय १ असार ०३६ सालमा मैले रैथानेको नामबाट बनाएको व्यंग्यचित्रले उबेला तहल्का मच्चाएको थियो । सूर्यबहादुर थापा त्यतिबेला प्रधानमन्त्री थिए । पञ्चायत व्यवस्थालाई थोत्रो मोटर बनाएर त्यसका पार्टपुर्जा, पांग्रा भुइँमा खसेको व्यंग्य समावेश गरेको थिएँ । उक्त मोटरका बिग्रे–भत्केका पार्टपुर्जा बनाउन थालेका थापाले व्यवस्थामा ‘क्रमिक सुधार’ गरिने भनेर हातमा लिएको पेचकस देखाएर यो कुन पञ्चायत हो, तिमी कहाँ छौ भनेर कार्टुन बनाएको थिएँ । यो कार्टुनलाई त्यतिबेला खुबै रुचाइयो ।

समीक्षामा ‘गधा धोएर गाई हुँदैन’ शीर्षकमा पञ्चायतलाई गाली गरेर बलराम थापा ‘बलु’ ले बनाएको कार्टुनका कारण मदनमणिले सरकारी सजायको भागीदार हुनु परेको थियो । सम्पादककै जिम्मामा पत्रिका प्रकाशन हुँदा कार्टुनिस्टले पञ्चायतकालमा पनि कारबाही

भोग्‍नु पर्दैनथ्यो ।

सरकारी स्वामित्वको गोरखापत्रमा भने मागे मात्र कार्टुन बनाउँथेँ । त्यसको पारिश्रमिक पनि दिन्थ्यो । सरकारी स्वामित्वको अखबार भएको हुँदा व्यवस्थाको विरोध गरेर व्यंग्यचित्र बनाउन पाइँदैनथ्यो । आफ्नो मूल पेसा त छँदै थियो । २०१६ देखि ०४० सालसम्म कार्टुनकारिता गरियो, विभिन्न पत्रिकामा । पछिल्लो समय आफ्नै कला सिर्जनामा व्यस्त भएँ । २०१८ देखि द्वैमासिक रुपमा प्रकाशित साहित्यिक पत्रिका रचनामा आक्कलझुक्कल कार्टुन कोर्थें । नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानको प्राज्ञ (०५१) भएपछि भने नियमित रुपमा बनाउँदै छु ।

 प्रस्तुति : गोकुल अर्याल