ललितपुरको ठेचोमा बस्छन्, मूर्तिकार विनोद महर्जन, ३३ । उनले भगवानको मूर्ति बनाउने पुर्ख्यौली पेसा अँगालेको दुई दशक भयो । विनोदले बनाएका मूर्ति मलेसिया, चीन, थाइल्यान्ड तथा युरोपेली मुलुक पुगेका छन् । तर मूर्ति कसले बनाएको हो भन्ने सेवाग्राहीले समेत थाहा पाउँदैनन् ।

व्यावसायिक कलाकारिताबाट परिवार पालिरहेका विनोद त एक प्रतिनिधि पात्र हुन् । तर उनीजस्ता कलाकारको नाम न कुनै समाचारमा छापिन्छन्, न त कुनै पुरस्कार, सम्मानको हकदार बन्छन् । नेपाली कलाकारितालाई व्यवसायीकरण गरिरहेका यी कलाकार कर्मसियल आर्टिस्टको दायरामा खुम्चिन बाध्य छन् ।

विनोदको पुर्ख्यौली घरमा कारखाना छ । घरको भुइँतलादेखि कौसीसम्मै तयारीका सामान र मूर्ति असरल्ल छन् । भुइँतलामा मूर्ति पोल्ने भट्टी छ । पहिलो तलामा मैनबाट मूर्ति बनाइन्छ । दोस्रो तलामा गोबर र माटोले बनाएका मूर्तिका साँचा छन् । छतमा माटो र गोबरले बनाएका मूर्ति सुकाउन राखेका छन् । कारखानामा पत्नी रीताले उनलाई सघाउँछिन् । ८ कक्षा मात्र पढेका विनोदले ५ जनालाई रोजगारी पनि दिएका छन् । भन्छन्, “म मात्र होइन, ठेचोमा काम गर्ने अरू मूर्तिकारको पनि उस्तै हो हालत । काम हामी गर्छौं, बेच्छन् अरू कसैले । हामीलाई थोरै दिएर सेवाग्राहीबाट धेरै असुल्छन् ।”

विजय बलामी अट्कोनारायणस्थित आफ्नै आर्ट ग्यालरीमा 

थोरै विवरण दिएको भरमा मूर्ति बनाउन सक्छन्, विनोद । सुरुमा उनी मास्टरपिस बनाउँछन्, त्यसपछि साँचो । मैनलाई झोल बनाएर साँचोमा खनाउँछन् । माटो र गोबरले २/३ पटक र माटोले मात्र ४ पटक लिप्छन् । माटोलाई सुकाउँछन् । भट्टीमा ल्याएर पोल्छन् । पोल्दा मैन पग्लेर जान्छ । त्यसपछि पगालेको तामालाई तात्तातोमै पोलेको साँचोमा खन्याउँछन् । यसरी मूर्ति तयार हुन्छ ।

चित्लाङ (मकवानपुर) का विजय बलामी, ३२, सानैदेखि चित्रकलामा रुचि राख्थे । ३ भाइमध्येका कान्छा उनी एसएलसीपछि ०६० सालमा ललितकला पढ्न काठमाडौँ आए । घरमा पैसा अभाव थियो । सजावट कम्पनीमा  चित्र कोर्ने मौका पाएपछि ३ वर्षका लागि साउदी अरब गए ।

४०/४५ डिग्रीको तापक्रममा उनले चित्र बनाए, दमामका नयाँ घरमा । त्यहाँ उनीसहित ३ नेपाली, बंगलादेशी तथा भारतीय कलाकार थिए । महिनाको ८ सय रियाल पाउँथे । गर्मीले दाल उम्लेर गन्हाउँथ्यो, पसल नजिकै छ भने खान पायो नत्र भोकै सुत्नुपर्थ्यो । गुम्बजमा चित्र बनाउँदा हातबाट पसिना तपतप मुखमा झरेको उनी अझै सम्झन्छन् । कुनै घरमा एसी नहुँदा चित्र बनाउन साह्रै सकस झेले, विजयले ।

विनोद महर्जनले बनाएको मुर्ति 

साउदी छँदा भित्तामा तैल रङका थुप्रै ल्यान्डस्केप चित्र बनाए, विजयले । नेपाल फर्केपछि आर्ट ग्यालरीमा चित्र बनाएर बेच्ने कामलाई नै निरन्तरता दिए । उनी तैलरङ, पानीरङ तथा चारकोल सबै माध्यम चलाउँछन् । एक वर्ष भयो, उनले अट्कोनारायणमा आर्ट ग्यालरी खोलेको । गत वर्ष मात्र पहिलो पटक नेपाल ललितकला प्रज्ञाप्रतिष्ठान (नाफा) को राष्ट्रिय प्रतियोगितामा प्रतिस्पर्धा गरेका विजय भन्छन्, “ढुंगा त ढुंगा हो, ठाउँमा परे हिरा हुन्छ, म पनि एक दिन ठाउँमा परूँला, यस्तै काम गर्दै गए ।”

विजयको अनुभवमा अधिकांश सेवाग्राही सस्तो खोज्छन्, ग्यालरीले बिक्री भएपछि पैसा दिन्छन् । बढीजसो हिमालको चित्र खोज्दै आउँछन् । घरतिर कोही–कोही केटी सेवाग्राही नग्न तस्बिर बनाउन आग्रह गर्छन् उनलाई । उनी हाँस्दै भन्छन्, “तर मैले बनाइनँ ।”

पाटनतिर मूर्ति पसल राखे आम्दानीका  साथै सेवाग्राहीसँग सीधा सम्पर्क हुन्छ भन्ने विनोदलाई थाहा छ । तर धेरै लगानी गर्नुपर्ने भएकाले उनी सक्दैनन् । सहरबाट अलि टाढा बसेकाले मूलधारका कलाकारसँग सम्पर्क गर्न उनलाई गाह्रो छ । उनका अनुसार पाटनको मूर्तिकार समूहमा थेचोका मूर्तिकार अटेका छैनन् । ज्यापु समाजले समेत पाटनका मात्रै ज्यापु हो भनी गरेको विभेद भोगेका छन् ।

थ्रीडी कलाकारको पनि उस्तै

कलाकारको चित्रमा ‘रिगर’ ले हातखुट्टा मुख चलाउने गरेपछि एनिमेटरले बनाएको कार्टुन या एनिमेसन पर्दामा देख्न सकिन्छ । नारुतोको कार्टुन र द लायन किङ एनिमेसन फिल्म हेर्दा जति मज्जा आउँछ, बनाउन उत्तिकै कठिन । विश्वमा एनिमेसनको बजार ठूलो छ । हलिउडका कति फिल्मको भिजुअल इफेक्ट (भीएफएक्स) नेपालमा हुने गरेका छन् । सामान्यतः डिजिटल, थ्रीडी आर्टिस्ट भनेर चिनिने यी कलाकार अधिकांशले ललितकला पढेका र चित्र बनाउन पोख्त हुन्छन् । कस्तो छ त डिजिटलमा काम गर्ने कलाकारको अवस्था ?

डेढ वर्षदेखि काठमाडौँमा संघर्ष गरिरहेका छन्, विराटनगरका कलाकार सौरभ कोइराला, ३२ । उनी हिजोआज कम्प्युटरबाट पुरानो खुइलिएको तस्बिरलाई नयाँ बनाउने (फोटो मनिपुलेसन), सेवाग्राहीको इच्छाअनुसार सिर्जनात्मक चित्रकथा बनाइदिने, लोगो बनाउने, किताबको आवरण बनाउने काम गरिरहेका छन् । महेन्द्र मोरङ कलेजबाट अंग्रेजीमा स्नातक सौरभले कतै चित्र सिकेका छैनन् । भन्छन्, “म आफैँले आफैँलाई चित्र कोर्न सिकाएको हुँ । कम्प्युटरमा होस् या क्यानभासमा ।”

रङ लगाउन र ब्रस स्ट्रोक चलाउन सौरभले युट्युबबाट सिकिरहेका छन् । चित्रकलाको औपचारिक अध्ययन नहुँदा र यसका संघ–संगठनबारे थाहा नहुँदा मूलधारे चित्रकलाबाट धेरै वर्ष टाढा बस्नुपरेको अनुभव छ, सौरभको । उनले नेपाल टेलिभिजनले बनाएको नयाँ थ्रीडी लोगोमा सगुन मानन्धरको नेतृत्वमा स्टोरी बोर्डमा काम गरेका थिए । तारागाउँ म्युजियममा भएको सगरमाथा नेक्स्ट प्रतियोगितामा फोहोरमैलाबाट डाँफे बनाएका थिए ।

०६९ देखि स्वतन्त्र काम गरिरहेका सगुन मानन्धर, ४१, ले आफू मात्र नभई अन्य कलाकारलाई समेत काम दिइरहेका छन् । एनिमेसन कला पढ्न उनी अमेरिका गए । तर पारिवारिक समस्याका कारण २ वर्षपछि नै नेपाल फर्के । यहाँ आएपछि २ महिना अडियो–भिडियोको कक्षा लिए र आफ्नै रहरले एनिमेसन सिके ।

नेपालमा इन्सेसेन्ट रेनबाहेक अझै पनि अन्यत्र एनिमेसनको ठूलो स्टुडियो छैन । एनिमेसनबारे खासै गतिविधि पनि छैन । काठमाडौँ अन्तर्राष्ट्रिय पर्वतारोहण चलचित्र महोत्सवमा भने एनिमेसन फिल्म देखाइन्छन् । बजारमा काम कम र कलाकार बढी हुँदा गाह्रो भएको सगुन स्वीकार्छन् । इन्सेसेन्ट रेन एनिमेसन स्टुडियोमै प्राजेक्ट सुपरभाइजर रहिसकेका उनी भन्छन्, “३० सेकेन्डको भिडियो बनाउन १ दिन पनि लाग्न सक्छ, ३ महिना पनि । नेपालीलाई यो बुझाउन कठिन छ ।”

व्यावसायिक कलामा आत्मनिर्भर छन्, उदयपुरका देव कोइमी, ३४ । स्कुले विद्यार्थी छँदै उपन्यासको आवरण डिजाइन गरेका देव ०५८ मा काठमाडौँ आए । उनले थुप्रै बालसाहित्यका पुस्तकमा आवरण तथा इलुस्ट्रेसन गरेका छन् । करिब १६ वर्षदेखि स्वतन्त्र काम गरिरहेका देव भन्छन्, “सेवाग्राहीको विश्वासबिना फ्रिलान्सर भएर काम गर्न सकिन्न । बजारले चिनेपछि नै काम पाउने हो ।”

नाम पनि, दाम पनि

कमर्सियल आर्टबाट दाम मात्रै होइन, नाम पनि कमाएका थुप्रै कलाकारमध्ये एक हुन्, राजन काफ्ले । किताब आवरणका लागि बजारमा उनी प्रसिद्ध छन् । पारिजातको किताब संग्रह, विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका किताब संग्रहको आवरण डिजाइन गरिसकेका राजन किताब पढ्न औधी मन पराउँछन् । भन्छन्, “नपढीकन डिजाइन गर्न गाह्रो हुन्छ । पढेपछि किताबको कुरा बुझिन्छ, आवरणलाई फिल दिन सकिन्छ ।”

रौतहटबाट ०४३ मा ललितकला पढ्न काठमाडौँ आउनुअघि नै उनी स्कुलको ब्यानर, साइन बोर्डमा सुन्दर अक्षर लेख्थे, डिजाइन बनाउँथे । राजन कम्प्युटरमा काम गर्न उति रुचि राख्दैनन्, हातैले आवरण डिजाइन गर्छन् । भन्छन्, “आवरणले पुस्तक बिक्री हुँदैन । पुस्तक राम्रो लेखे मात्र बिक्री हुन्छ । त्यो सीमा लेखकले बुझ्नु जरुरी छ ।”

भैरहवाका केशवराज खनाल, ३९, विद्यालय जाँदा र फर्कंदा पेन्ट पसलमा बनाइरहेको चित्र हेर्न बस्थे । कोही बस्न दिन्थे भने कोही गाली गर्थे । ०४८ सालमा आफ्नै बुबाको साथीको पसलमा साइन बोर्ड बनाएर उनले व्यावसायिक कला सुरु गरे ।

लुम्बिनीदेखि भैरहवासम्म सडकमा पेन्ट गरेर त्यति बेलाको डेढ लाखको ठेक्का लिएको उनी सगौरव सुनाउँछन् । महिनाको ५/७ हजार कमाइ उल्टै बालाई खर्च पनि दिन्थे रे उनी । ललितकला पत्रकार समाजका अध्यक्षसमेत रहेका केशव भन्छन्, “यो क्षेत्र अन्य कलाजस्तो एकेडेमिक हिसाबले अघि बढ्न सकेन । यसमा अक्षर लेख्न जाने पुग्यो, अरू पढ्नुपरेन । शिक्षामा नभएपछि जसले पनि गर्ने भए । अनि पेन्टर भनेर होच्याउन थालियो । तर रङ चलाउने सबै पेन्टर हुन् ।”

कर्मसियल आर्टिस्ट संघमा ०५६ मा केशव स्कुल छँदै सदस्य भए । उनले ट्रकमा पेन्टिङ गर्नेदेखि ब्युटिपार्लरको बोर्डसमेत बनाउँथे । ब्युटिपार्लरमा श्रीदेवी बनाउन खोज्दा हेमा मालिनी बनेपछि सेवाग्राहीलाई चित्त बुझे पनि उनलाई बुझ्दैनथ्यो । कम्तीमा हिरोइन बनाउन सकौँ भनेर उनी ललितकला पढ्न काठमाडौँ आए । अहिले साइन बोर्डलाई फ्लेक्सले विस्थापित गरिसकेको छ । पेन्टिङ र कार्टुन बनाउने उनी देश–विदेशमा पेन्टिङ प्रदर्शनी गरिरहन्छन् ।

फिल्मको पोस्टरदेखि पैसासम्म

जागिरको खोजीमा पाल्पाबाट काठमाडौँ आए, सुन्दर श्रेष्ठ, ५२ । उनले नेपाल राष्ट्र बैंकमा चित्रकार पदमा फाराम भरे । अन्तर्वार्तामा तत्कालीन डेपुटी गभर्नर युधीरशमशेर थापाले यति सानो बच्चाले कसरी चित्र बनाउँछ भनेर सोधे । उनले तत्कालै डेपुटी गभर्नरको चित्र बनाएर देखाए र जागिर पाए ।

सौरभ कोइरालाले बनाएको पागल बैज्ञानिक शीर्षकको आर्ट

०४३ सालमा गोरखापत्र र द राइजिङ नेपालमा विज्ञापनका लागि डिजाइन गर्न भनेर उनले साथीसँग मिलेर बागबजारमा पसल खोले । पसलमा विज्ञापनको मात्र नभई उनले थुप्रै नेपाली फिल्मका पोस्टर डिजाइन गरे । भन्छन्, “९० प्रतिशत नेपाली फिल्मको पोस्टर मैले नै डिजाइन गरेको छु ।”

उनले ०५३ सालमा राष्ट्र बैंकले निकालेको २५ र २५० को नयाँ नोटलाई डिजाइन गरेका थिए । उनले डिजाइन गरेको २ रुपैयाँको सिक्का विश्वको उत्कृष्ट सिक्का भन्दै अंग्रेजी पत्रिका टेलिग्राफले सन् २०१७ मा छापेको थियो । राष्ट्र बैंकले बधाई दिनेबाहेक कहिल्यै अन्य कुनै पुरस्कार नपाएको उनी बताउँछन् ।

पोखराको दुःख

कलाकारको जमघट हुने ठाउँ हो, सुन्दर सहर पोखरा । पोखराको लेकसाइडमा आर्ट ग्यालरी देखेपछि चित्र बनाउन सिकेका हुन्, कलाकार गोपाल दराई, २८, ले । १३ वर्षदेखि कला क्षेत्रमा काम गरिरहेका गोपालले १ महिने कलाशिक्षाबाहेक अन्त कतै कक्षा लिएका छैनन् । उनी ल्यान्डस्केप पेन्टिङ बनाउन रुचाउँछन् । तर धेरैले सस्तो खोज्ने भएकाले आर्ट ग्यालरीलाई चित्र बेच्न छाडेको र साझेदारीमा आफ्नै ग्यालरी खोलेको उनी बताउँछन् ।

१८ वर्षदेखि पेन्टिङ गर्दै आएका छन् पोखराकै मनोज तामाङ, ३७ । प्राकृतिक दृश्य प्रत्यक्ष हेरेरै बनाउन रुचाउने मनोजले गुरुङ गाउँका थुप्रै चिक्र बनाएका छन् । बित्री भए ठीकै छ, नभए प्रदर्शनीमा राख्ने छँदै छ । पोखरामा ०७२ सालमा ‘स्मृतिमा भूकम्प’ शीर्षकमा एकल चित्र प्रदर्शनी गरेका मनोज राम्रो चित्रकार हुन धैर्य चाहिने बताउँछन् । भन्छन्, “छिटो बनाएर फेरि अर्को पनि छिटो   बनाऊँजस्तो हुन्छ । यस्तो बानीले बनिसकेको चित्र पनि बिग्रन सक्छ ।”

व्यावसायिक कलामा लागेका अधिकांश कलाकारले आफ्नो रोजीरोटी राम्रोसँग चलाइरहेका छन् । तर प्राज्ञहरूले ललितकला पढेका कलाकारलाई मात्रै प्रदर्शनमा राख्ने, देश–विदेशमा सहभागी हुने मात्रै कलाकारजस्तो व्यवहार गरिरहँदा व्यावसायिक मर्कामा परेको कलाकार सुनाउँछन् । मनोज भन्छन्, “कला भनेको कला हो, विभेद गर्नु राम्रो होइन । कमर्सियल आर्टिस्टले सस्तोमा बेचिरहँदा ललितकलाका कलाकार महँगो मूल्यमा बेचिरहेका हुन्छन्, जुन कमर्सियल होइन ।”

के हो व्यावसायिक कला १८ औँ शताब्दीको औद्योगिक क्रान्तिसँगै विश्व बजारमा परिवर्तन आयो । एउटै सामान धेरै संख्यामा बन्न थाले । औद्योगिक क्रान्ति र संख्यामा सामान उत्पादन सुरु हुन थालेपछि व्यावसायिक कला अर्थात् एप्लाइड आर्टको उदय भएको कला समीक्षक देवेन्द्र थुम्केली बताउँछन् । उनका अनुसार व्यावसायिक कला धेरै प्रकारका छन् । औद्योगिक डिजाइन, टेक्स्टाइल डिजाइन, म्यागजिन डिजाइन, ग्राफिक्स डिजाइन, लेआउट डिजाइन, आवरण डिजाइन, फेसन डिजाइन, मूर्तिकला तथा काष्ठकला छन् ।

थुम्केलीका अनुसार साइन बोर्डमा लेख्नेदेखि पोस्टर, सामानका प्याकेजमा देखिने चित्र, वस्तुको साइज सबै कला हो । यस्तै, टेक्स्टाइल अर्थात् कपडामा डिजाइनका लागि मिथिला कला गर्दै आएका प्राज्ञ एससी सुमनका अनुसार चित्र बनाउने कलाकारकै कारण अहिले बुटिक चलिरहेका हुन् । पछिल्लो समय नेपालमा व्यावसायिक कलाको विकास तीव्र गतिमा भइरहेको छ । खुला अर्थतन्त्रका कारण  व्यावसायिक कलाले उचाइ लिएको विज्ञहरू बताउँछन् ।