एक जना युवक अआ (असन्तुष्ट र आक्रोशित) मुद्रामा मार्टिन चौतारीमा आए । उनी प्राय: आइरहन्थे । आएर एक दिन झपार शैलीमा भने, ‘तपैंहरूका सप काम बुद्धिविलास मात्रै हुन् । केही काम छैन तिनको । सप बक्वास !’

लेखपढको हाम्रो लघु संसारमा मार्टिन चौतारी धेरैलाई थाहै छ । थाहा नहुनेका लागि औपचारिकतावश कुरो गरौँ (थाहा हुनेले यी दुई अनुच्छेद नपढ्नुहोला) । मार्टिन चौतारी २४ वर्षभन्दा बढी समयदेखि निरन्तर गफ गरिरहेको ‘वक्ताहरूको गफाडी कुनो’ हो । मिडिया शोधको मियोमा सामाजिक–आर्थिक, राजनीतिक, ऐतिहासिक, वातावरणीय, शैक्षिकलगायत अनेकन् विषयमा विमर्श, शोध, शोधप्रशिक्षण, शोधपत्र प्रकाशन, सोचपत्र प्रकाशन, पुस्तकालय सञ्चालन गरिरहेछ ।

सन् २००६ देखि बर्सेनि निस्किरहेको मिडिया अध्ययन र सन् १९९६ देखि अर्धबर्सेनि निस्किरहेको स्टडिज इन नेपाली हिस्ट्री एन्ड सोसाइटी जर्नलका सम्पादक पनि चौतरियाहरू नै हुन् । आधिकारिक र वैधानिक ठानिँदै आइएको ज्ञानबारे प्रश्न गर्नु र नवप्रस्थापना अघि सार्नु उसको ‘पहिचान र सामथ्र्य’ हो । मेरो घरगाउँको वरपीपल चौपारीझैँ यो चौतारी पनि ज्ञानको उपभोग र उत्पादन अनि विनिमय र वितरण तथा संग्रहण गर्ने श्री कुलपतिज्यूबिनाको गैरठेकेदारी संस्था हो ।

चौतारीले खुला कचहरी नचलाएको सामाजिक विषय पत्ता लाउनेलाई पाँचै करोड इनाम दिने घोषणा गरे पनि त्यो पैसो महत काकाको पुँजीगत बजेटझैँ फ्रिज हुने सम्भावना छ । त, यही संस्थाका कामलाई गाली गरे ती जवानले । गफ गर्नु, छलफल गर्नु, बहस गर्नु, प्रश्न गर्नु, अन्तरक्रिया गर्नु, ‘रिसर्च सेमिनार’ गर्नु, समीक्षा र समालोचना गर्नु, पुस्तकालय चलाउनु, शोध गर्नु–लेख्नु–पढ्नु–छाप्नु, बिब्लियोग्राफी बनाउनु–छाप्नु, लेखनलाई टीका–टिप्पणी र लेखकलाई घोचपेच दिनुु, स्वनामधन्यहरूलाई बोलाएर उल्लीबिल्ली पार्नु इत्यादि (जे चौतारी गरिरहेछ)लाई ‘काम गर्नु’ भनिँदैन भन्ने उनको ‘कुरा’ थियो । कुरा होइन, उनको पनि काम नै थियो खासमा ।

चपाइते वा महाबौद्धिक स्टाइलमा भन्दा उनले चौतारीबारे टिप्पणी वा आलोचना गरे । तर, काइते वा झर्राे शैलीमा ट्याक्क भन्दा उनले गाली नै गरे । गाली सँगसँगै केही घोच्य प्रश्न पनि गरे । तर, प्रश्न यसरी गरे, जसरी कुनै जानिफकार गुरु जाँचकी ध्येयले चेलालाई गर्छ वा सर्वज्ञ पत्रकार ‘क्वोट’को औपचारिकता पूरा गर्न स्रोतलाई गर्छ ।

त उनले आफ्नो ‘ऋषिमन’ले ऋषि धमलाझैँ प्रश्न गरे, नेपालमा गरिबीको बहस पुस्तक निकालेर गरिबी घट्छ ? छापामा दलित निकालेर छुवाछूत रोकिन्छ ? एक जनाले पनि नपढ्ने शोधपुस्तक निकालेर के काम ? के अर्थ त्यसको ? के सारा जनताको रुचि शोधमा छ ? मान्छे एक छाक खान र एक सरो लाउन नपाएर मेरै घरमा तड्पिया तड्पियै छन्, तपैँहरू अनुसन्धान गरेर के नाप्नुहुन्छ ? यति धेरै लाखौँ पुस्तक निकाल्ने खर्बाैं खर्ब डलर हजारौँ जनसंख्यामध्ये करोडौँ गरिबलाई दिए सयौँको जुनी फेरिने थियो होला । मलाई तपैँहरूका काम सब बक्वास लाग्छ है । कि कुरो कसो हो डाक्टसाप् ?’

हप्तामा तीन दिन वा सोभन्दा बढी नै दिन अनेकन् विषयमा बौद्धिक चर्काचर्की, भनाभन, पेलापेल भइरहन्छ चौतारीमा । महाभूकम्पप्रतिरोधी कटेरोमा चकटीमा बसेर रातो चिया पिउँदै गफ सुन्न पाउनु रमाइलै हो । र, सुन्ने जोकोहीले संसारै हाँक्ने गफ दिन पाउनु अनि अन्टसन्ट प्रश्न तेस्र्याउन पाउनु पनि झनै रमाइलै हो ।

त्यही ‘बुद्धिविलास’को तलतल मेटाउन ती जवान ‘पाए देशै चलाइदिन्छु’जस्तो बनी आइरहन्थे । श्रोतादीर्घाबाट उनले प्रश्न र जिज्ञासाभन्दा बेसी मबाट सुरु गरेर गन्थने आत्मकथा नै सुनाउँथे । कटेरो–कचहरीमा ढिलै छिरे पनि अन्टसन्ट प्रश्न नसोधी त कहिल्यै उठ्दैनथे । बेलगाम बोलिसकेपछि अनुहारमा ‘भित्तैमा पुर्‍याइदिएँ यसलाई पनि’ खिपेर सहभागी सबतिर नजर डुलाउँथे गजक्क परेर ।

आयोजक र पण्डितप्रति उनका केही स्थायी प्रश्न थिए । जस्तो कि, ‘यत्रो दुई–दुई घन्टे छलफलको निष्कर्ष के हो ? फलबिनाको छलफलको के काम ? बहसका लागि बहसको केही औचित्य छैन । यस्ता बहसबाट हामीले के शिक्षा वा उपदेश लिने ? कुरा मात्रै गरेर के हुन्छ ? छलफलैपिच्छे जम्मा हुने औसत ३० जना जतिले दुई घन्टा श्रमदान गर्‍या भए देश कहाँ पुग्थ्यो होला ? बुद्धिविलास र शब्दविलास गरेर मात्रै देश बन्ने भए संसारमा ग्रिस किन एक नम्बरी भएन ? हाम्रो आवश्यकता सास टिकाउने गाँस, बास, कपास अनि सहवासको ग्यारेन्टी हो कि तपैंहरूले गर्ने शब्दविलास, बुद्धिविलास, शोधविलास, ज्ञानविलास, पुस्तकालयविलास तथा समस्त विलासै विलासै ?’

प्राय: दुई घन्टा चल्ने छलफलहरू सकिएपछि बाहिर निस्केर जुत्ता–चप्पल लगाउँदै वा चिया पिउँदै वा जीउ तन्काउँदै केही बेर झुन्डझुन्डमा उभिएर गफिने कुरा हुन्छ । त्यतिबेला पनि उनी आफ्ना कुरा कसैले सुनोस्–नसुनोस् सुनाइरहेका हुन्थे । जस्तो कि, ‘यो सुन्दर देश बिग्रेको यस्तै कथित बौद्धिक गफाडीहरूले गर्दा हो । एनजीओहरू सब चोर, डाँका, फटाहा, भ्रष्ट, अपारदर्शी द्रव्यपिशाच हुन् । आफू सिन्को नभाँच्ने, अनि सधैँ अरूले भाँचेको यस्तो भएन, उस्तो भएन मात्रै भनिरहने ? महोदय † उपदेश दिनुभन्दा उदाहरण बन्नुहोस् ।’ (नोट : स्थान अभावका कारण उनको सदाबहार धाराप्रवाह प्रवचन यहाँ एक तृतीयांश पनि लेखिएको छैन ।)

बाप रे बाप ! ‘ऋषिमन’का उनी ऋषिपोर्टर्स क्लब नगएर चौतारी किन आउँथे, बुझिएन । जबकि, त्यहाँ क्यामेरा र कलमवाहक रिपोर्टरहरूको सधैँको खचाखच, चौतारीमा त्यस्तो केही नाइँ । त्यहाँ जस्तोसुकै कार्यक्रममा पनि ऋषिमुनि मञ्चस्थ हुनैपर्ने, चौतारीमा त्यस्तो कर्मकाण्ड केही नाइँ । त्यहाँ नेता र कार्यकर्ताको सनसनीपूर्ण हेडलाइन भाषण, चौतारीमा त्यस्तो केही नाइँ । त्यहाँ हाम्रो अति सुन्दर देश बिग्रिएको चिन्ता, चौतारीमा खराब देश सप्रिन लागेको चिन्तन । तर, उनी ऋषिपोर्टर्स क्बलमा हुने हावाविलासभन्दा चौतारीको बुद्धिविलास नै ठीक लाग्ने भएकाले यता आएको चाहिँ भन्थे ।

वर्ष दिनपछि जसोमा उनीसँग केही कुरा गर्ने मेसो मिल्यो । केही सवाल–जवाफ :

•  तपाईं कस्तो हुनुहुन्छ भने, रत्न पुस्तक भण्डारमा गएर ‘सागसब्जी किन नबेचेको’ भनी थर्काउनुहुन्छ अनि कालीमाटी तरकारी बजारमा गएर ‘पुस्तक किन नबेचेको’ भनी थर्काउनुहुन्छ । आरोहण गुरुकुलमा गएर फिलिम हेर्न खोजेजस्तो अनि गोपीकृष्णमा गएर नाटक हेर्न खोजेजस्तो गर्नुहुन्छ तपाईं । माधव घिमिरेलाई ‘उपन्यास लेख्’ भनेर खगेन्द्र संग्रौलालाई ‘गजल लेख्’ भन्न कुद्दै आइपुग्नुहुन्छ तपाईं ।
• किन ? अरूको आलोचना गर्नेले आफ्नो आलोचना सुन्नुपर्दैन ?
• जब मार्टिन चौतारीको जन्मकुण्डलीमै उसको उद्देश्य बहस, शोध, लेखन, प्रकाशन, पुस्तकालय भनी तोकिएको छ भने उसलाई त्यस्तो काम किन गर्छस् भनेर आलोचना गर्नु बेकार हो । बरू उसले आफ्नो उद्देश्य अनुरूप काम गर्‍यो–गरेन वा कसरी गर्‍यो अनि कहाँ कति ठग्यो भनीकन मज्जैले छ्यास्नूस् । तपाईं गरिबी किन घटेन भनेर योजना आयोगलाई सोध्नूस् वा रामशरण महतलाई, न कि सत्यमोहन जोशीलाई ।
• उसो भए तिमीहरूले पुस्तक र सिनेमाका पात्र र चरित्रबारे घन्टौँ बहस गर्नु महाबौद्धिक काम हुने । तर, मेरी निरक्षर आमाले टेलिसिरियलका पात्र र चरित्रबारे शोक र उत्साह प्रकट गर्दा अबौद्धिक र झुर अनि हास्यव्यंग्यको पात्र हुने ? यो तिमीहरूको सामन्तवाद हो कि होइन ?
•  जरुर हो । यो हाम्रो कथित बौद्धिक उल्लुपनले निम्त्याएको घृणित ठालूपन हो । अनपढलाई हेप्ने शोषक मानसिकता हो ।
•  अहिलेको हाम्रो मुख्य आवश्यकता राजनीतिक तथा नागरिक अधिकार हो कि आर्थिक तथा सामाजिक अधिकार ? भोको पेटमा अधिकार र वकालत मात्रै सिकाएर के हुन्छ ?’
•  हेर्नूस् मित्र, दुइटा बाटा छन्— याचक मुद्रामा सडकछेउमा बसेको गरिबका पोल्टामा कि तपाईं एक–दुई सिक्का झारिदिनुहुन्छ कि ‘तँ कुन थिचोमिचोले गर्दा भिखारी बन्न बाध्य भइस्’ भनेर कान भरिदिनुहुन्छ । तर, यहाँ समस्या के छ भने, सिक्का बाँड्ने महत र कान भरिदिने बाबुराम; यी दुवै जना भिखारीलाई देखै नदेखै गरी बाटो काट्ने प्रकाशचन्द्र लोहनीजस्ता भएपछि गरिबहरू बढे । हामी गरिबी घट्यो त भन्छौँ, प्रतिशतमा घटेको सही हो । तर, जनसंख्या वृद्धिसँगै गरिबको संख्या भने बढिरहेकै छ ।
• मानव अधिकार वा भ्रष्टाचारविरुद्ध काम गर्ने एनजीओको अन्तिम लक्ष्य वा दीर्घकालीन सोच संस्था नै बन्द गर्नुपर्ने हुनुपर्ने होइन ? देशैभर अझ टोलैभर शाखा विस्तार गर्ने योजना छ भन्नु त भ्रष्टाचार वा मानव अधिकारविरुद्धका घटना बढून् भन्ने कामना होइन ?
• ठीक भन्नुभो, त्यस्ता संस्था यूएनको ‘ट्रस्टीसिप काउन्सिल’झैँ निष्क्रिय भइसक्नुपर्ने हो । आफ्नो उद्देश्यमा सफल भएर अन्तत: संस्था बन्दै गर्ने लक्ष्य राख्नुपर्ने हो । विडम्बना † त्यस्ता संस्था उल्टै सहस्रौँ उम्रिरहेछन् । अझ इन्सेकका अध्यक्षले नै बुटवल महाधिवेशनमा एमाले अध्यक्षका लागि उम्मेदवारी दिए । यो बेइमानी हो ।
• सयतिरका कुरा सारेर तिमीहरूले तयार पार्ने तथाकथित अनुसन्धानमूलक लेखन त मलाई मैले एसएलसीमा चिटिङ गरी लेखेको उत्तरझैँ लाग्छ । फरक यत्ति छ– मैले स्रोत खोलिनँ, तिमीहरू सन्दर्भसामग्री र फुटनोटको चाङ बनाउँछौ ।
•  कतिओटा के–के शोध पढ्नुभयो तपाईंले ?
• फुटनोट देख्यो कि पढ्नै मन लाग्दैन । लेखाइले तान्नु परेन ? पृष्ठभूमि–पूर्वकार्यको समीक्षाबाट सुरु भई निष्कर्ष र सन्दर्भ सामग्रीमा टुंगिने लेख मैले एउटै पढ्या छैन । ती सबै मलाई एउटै साँचाका उही कदका इँटाजस्ता लाग्छ ।हामीबीच यी र यस्तै थुप्रै विषयमा प्रश्नोत्तर भए सुरुमा । पछि मैले उनका प्रश्नको उत्तर दिन सकिनँ । किनकि, उत्तर पनि उनी आफैँ दिन्थे । उनका निरुत्तरित प्रश्नहरू यहाँ राखेर म आफ्नै बेइज्जत किन गरूँ ! शोधार्थी वा पत्रकारले आफ्नो ‘हाइपोथेसिस’लाई पुष्टि गर्ने खालका सामग्री मात्र लिएर अरू सबै लुकाइदिएजस्तो मैले पनि उनका केही प्रश्न यो लेखमा लुकाइदिया छु ।

   

त्यसपछि अचाकन उनी बिलाए कतै । सात–आठ वर्षपछि ती जवानसँग मेरो भेट भयो सहरमा । उनका कुरा सुनेपछि मैले यी तलका अनुच्छेद लेखेँ ।

पहिले उनी जे जे प्रश्न सोध्थे, अहिले उनी तिनै तिनै प्रश्नका उत्तर दिँदै हिँड्दा रहेछन् । लेखनलाई बुद्धिविलास र बकवास ठान्ने उनी आफैँ नेपाल म्यागेजिनमा लेख छपाउँदै मक्ख पर्दा रहेछन् । एनजीओलाई गाली गर्ने उनी आफैँ एनजीओमा संलग्न भएछन् । शोध गर्ने त परै जाओस् पढ्दा पनि नपढ्ने उनी एमफिलका लागि शोधरत रहेछन् । अझ अनुसन्धानकै महिमागान गर्दै त्रिचन्द्र कलेजमा साहित्यको अनुसन्धान पढाउँदा रहेछन्, तीन वर्षदेखि ।

अचम्मको कुरा त के भएछ भने, उहिले आफैँले सकेजति गाली गर्ने उनी त्यही चौतारीमा तीन वर्ष सम्पादक भएछन् । चौतारीको आलोचक भई छिरेका उनी प्रशंसक वा ब्रान्ड एम्बेसेडरझैँ भई झुर तरिकाले उभिँदा रहेछन् । सधैँ अजासु (अति जान्नेसुन्ने) पल्टिने सहरका अनेकन् कावा उपबुज्रुक वा कामु सहबुज्रुकजस्ता उनी अचेल बुद्धिविलासीहरूले जस्तो घुमाउरो पारामा कमकमै बोल्दा रहेछन् । उनी शब्दविलास, विचारविलास, शोधविलास, सम्पादनविलास र अध्यापनविलासमा संलग्न र मग्न रहेछन् ।यसरी एउटा विचारविलासी प्रचण्ड अन्तत: शब्दविलासी (बहुलवादी) पुष्पकमलमा परिणत भएछ ।