असोज पहिलो साता । साँझ ७ बज्दै थियो, सुत्केरी व्यथा लागेकी महिलालाई भक्तपुरबाट थापाथलीस्थित परोपकार प्रसूतिगृह पुर्‍याउनुपर्ने भयो । मिलन पुरीले बा९च ७१७२ नम्बरको एम्बुलेन्स हाँके, महिला चिच्याइरहेकी थिइन्, आफन्त आत्तिइरहेका थिए । पुरी जतिसक्दो छिटो अस्पताल पुर्‍याउन चाहन्थे । साइरन बजाउँदै जडिबुटी आइपुगे । त्यहाँबाट कोटेश्वर छिचोल्नुपर्ने तर सडक पूरै जाम । विपरीत दिशामा हिँड्नुको विकल्प थिएन । अलि वर एउटा मोटरसाइकलले स्कुटरलाई ठक्कर दिएछ । भीड जम्मा हुँदै थियो । वास्तै नगरी अगाडि बढ्दै गर्दा ट्राफिक प्रहरीले रोके र उनले विपरीत दिशाबाट ल्याएकाले दुर्घटना भएको भन्दै हपारे । पुरीले आफू आउनुअगावै दुर्घटना भएको र बिरामीलाई अस्पताल पुर्‍याउन हतारो रहेको बिन्ती बिसाए । तर ती ट्राफिकले धेरै बेर केरकार गरिरहे । चालक पुरी भन्छन्, "बिरामीका आफन्त र दुर्घटनास्थलमा जम्मा भएकाहरूले एम्बुलेन्सको गल्ती छैन भनेपछि बल्ल छाडियो । बिरामी हुँदा पनि प्रहरीले संवेदनशीलता देखाएन । धन्न ! अस्पताल पुर्‍याउँदासम्म केही भएन ।"

नुवाकोटमा सुन्दै मन कटक्क खाने घटना भयो, दसैँको पूर्वसन्ध्यामा । रसुवा, उत्तरगया गाउँपालिका-२ की इन्द्रकुमारी तामाङ एक्कासि बिरामी भएपछि बिदुरस्थित अस्पतालमा एम्बुलेन्सबाट ल्याइँदै थियो । आफ्नो स्कुटरलाई ठक्कर दिएको भन्दै बिदुरका स्थानीय आयुष रिजालले बाटोमै रोकिदिए । एम्बुलेन्स चालक र बिरामीका आफन्त क्षतिपूर्ति दिन राजी भए  । तर ती युवाले अनेक बहानामा आधा घन्टा एम्बुलेन्स रोकिदिए, न प्रहरी समयमै आइपुग्यो । अस्पताल नपुग्दै बाटोमै तामाङको मृत्यु भयो ।

एम्बुलेन्स साइरन बजाउँदै हुइँकिरहेको हुन्छ । सडकमा जाम पर्छ तर न ट्राफिक प्रहरीले प्रभावकारी ढंगले बाटो खुलाउन पहल गर्छन्, न त मोटरसाइकल र गाडी चाकलले आफैँ बुझेर बाटो छाडिदिन्छन् । एम्बुलेन्स चालक पुरी अनुभव सुनाउँछन्, "रातो बत्ती र साइरन बजाउँदा पनि वास्तै हुँदैन । भित्र बिरामी छटपटाउँछन्, आफन्त आत्तिन्छन् तर हामी केही गर्न सक्दैनौँ ।" राजधानीबाहिर पनि यो समस्या छ । तर ट्राफिक व्यवस्थापन भद्रगोल भएकाले राजधानीभित्र हरेक चोक-चोकमा एम्बुलेन्स अलपत्र पर्छन् । त्यसको संवेदनशीलताले कसैलाई छुँदैन ।

७ कात्तिक मध्याह्न । कालीमाटीबाट बा१घ ६४६४ नम्बरको एम्बुलेन्स त्रिपुरेश्वरतिर आइरहेको थियो । मोटरसाइकल, सार्वजनिक र निजी सवारी साधनले बाटो भरिभराउ थिए । चालक विपरीत दिशाबाट अगाडि बढे । तर अलि अगाडि आएपछि त्रिपुरेश्वरबाट टेकु जाने साइड खुल्यो, एम्बुलेन्स बीचमै रोकियो । चालकले साइरन बजाइरहे तर त्यहाँ ट्राफिकको उपस्थिति भएन । करिब १० मिनेटपछि मात्र चालकले एम्बुलेन्स अगाडि बढाउन सके । यो नियतिलाई नजिकबाट नियालिरहेका नेपाल रेडक्रसको स्वास्थ्य विभागका उपनिर्देशक बाबुराजा बोहरा भन्छन्, "आम मानिसमा चेतनाको कमी छ, आफूलाई मात्र हतार भएझैँ गर्छन्, एम्बुलेन्सलाई बाटै छाड्दैनन् । प्रहरीले पनि प्राथमिकतामा राख्दैन । त्यसैले एम्बुलेन्सलाई सडक सहज छैन ।"

जब विशिष्ट व्यक्तित्वको आवागमन हुन्छ, ट्राफिक प्रहरी मरिमेटेरै बाटो खुलाउन लागिपर्छ । पैदल यात्रुलाई समेत रोकिन्छ । जुन साइडबाट भीआईपी आइरहेका हुन्छन्, त्यही साइडबाट आएका सवारीलाई लामो समय खुला छाडिन्छ । राजधानीमा यात्रा गर्ने जोकोहीले दैनिक देख्ने-भोग्ने पीडा हो, यो । तर एम्बुलेन्स आउँदाचाहिँ प्रहरीले सोहीअनुरूप सक्रियता देखाउँदैन । विपरीत दिशाबाट आएको भन्दै कतिपय प्रहरीले गाली गर्ने गरेको एम्बुलेन्स चालकको दुःखेसो छ । भलै, महानगरीय ट्राफिक प्रहरी महाशाखा प्रमुख एसएसपी भीम ढकाल यसलाई नकार्छन् । एम्बुलेन्सलाई प्राथमिकता दिन निर्देशन दिइएको र फिल्डमा खटिएका प्रहरीले सोहीअनुरूप गर्ने एसएसपी ढकालको दाबी छ । भन्छन्, "हामीले सधैँ एम्बुलेन्सका लागि जतिसक्दो बाटो खुलाउन खोज्छौँ तर निजी-सार्वजनिक सवारी चालकले जिम्मेवारीबोध गरेर साथ दिँदैनन् । त्यसैले कहिलेकाहीँ प्रयास गर्दागर्दै भनेजस्तो सहजता उपलब्ध गराउन सकिरहेका हुँदैनौँ ।" भीआईपीको सवारी हुँदा पनि एम्बुलेन्सलाई नरोकेको जिकिर गर्छन् उनी ।

१४ वर्षदेखि राजधानीमा एम्बुलेन्स चलाइरहेका रामकृष्ण बरालको अनुभव त्यस्तो छैन । उनी दैनिक दुई-तीन बिरामीलाई अस्पताल पुर्‍याउँछन् । कहीँ न कहीँ अवरोध भइरहेकै हुन्छ । पिकआवरमा अझ बढी सास्ती खेप्नुपर्छ । भन्छन्, "बिरामीका आफन्त छिटो दौडाउन भन्छन् । मूलबाटोमै जाम होला भनेर सहायक र छोटो बाटो रोज्छौँ तर त्यहीँ पनि जाम परिरहेको हुन्छ । साइरन र रातो बत्ती बाल्दा पनि बाटो छाड्दैनन् ।" समयमा अस्पताल पुर्‍याउन नसकेकै कारण दुई बिरामीको एम्बुलेन्समै मृत्यु भएको तीतो अनुभव छ, उनीसँग । कालीमाटी-त्रिपुरेश्वर, माइतीघर, थापाथली, कोटेश्वर, बानेश्वर, गोंगबु, चाबहिलजस्ता मुख्य चोकमा एम्बुलेन्स जामको चपेटामा पर्ने गर्छन् । कहिलेकाहीँ दुवै साइडमा सवारी साधन भरिभराउ हुन्छन् । त्यस्तो बेला साइरन बजाएर बस्नुको विकल्प हुँदैन । बराल भन्छन्, "एम्बुलेन्स, दमकलजस्ता अत्यावश्यक सेवाका सवारी साधनका लागि छुट्टै लेन बनाउनु आवश्यक भइसकेको छ । नत्र जनसंख्या बढिरहेकाले भोलिका दिनमा समस्या झ्न जटिल हुन सक्छ ।" दसैँअगाडि नौबिसेको जाममा कैयौँ घन्टा एम्बुलेन्ससमेत रोकिनुपर्‍यो ।

उपत्यकामा अनुमानित ३ सय एम्बुलेन्सले सेवा दिइरहेका छन् । त्यसबाहेक बाहिरी जिल्लाबाट बिरामी बोकेर यहाँ आउने एम्बुलेन्स पनि उत्तिकै हुन्छन् । एम्बुलेन्स सञ्चालन कार्यविधि निर्देशिका, ०७३ मा बिरामी अस्पताल पुर्‍याएपछि आफ्नो गन्तव्यमा र्फकनुपर्ने उल्लेख छ । तर राजधानीका नाम चलेकै अस्पतालअगाडि एम्बुलेन्स पार्क गरेर राखिएका हुन्छन् । मोफसलबाट आएका एम्बुलेन्स फर्कंदा बिरामी पाउने लोभमा त्यत्तिकै घुमिरहेका हुन्छन् । यो परिपाटीले पनि कहिलेकाहीँ समस्या सिर्जना गरेको उपनिर्देशक बोहरा बताउँछन् । नयाँ नियमअनुसार पाँच वर्षको अनुभव भएकाले मात्र एम्बुलेन्स चलाउन पाउँछन् । उनीहरूमा प्राथमिक उपचारको पनि ज्ञान हुनुपर्छ । तर यसको कार्यान्वयन फितलो छ । बोहरा भन्छन्, "एम्बुलेन्सका तर्फबाट पनि केही कमजोरी छन् तर मुख्य समस्या सडकमै छ । जामकै कारण बिरामीलाई समयमै अस्पताल पुर्‍याउन नसक्दा ज्यानै जानु विडम्बना हो ।" उनी वैकल्पिक र छोटा मार्गबारे चालक जानकार हुनु आवश्यक देख्छन् ।

चालक पुरी प्रहरीभन्दा अन्य सवारी चालक ज्यादा गम्भीर हुनुपर्ने बताउँछन् । उनको अनुभवमा निजी सवारी चालक सकेसम्म बाटो छाडिदिन्छन्, मोटरसाइकल र सार्वजनिक बस चलाउने अटेरी गर्छन् । त्यस्तो अवस्थामा प्रहरी आएर मिलाउन खोज्यो भने सबै सतर्क हुन्छन्, नत्र एम्बुलेन्सको आवाज सुनेको नसुन्यै गर्छन् । पुरी भन्छन्, "राजधानीबासीमा एम्बुलेन्सलाई बाटो छाडिदिनुपर्छ, आपद् परिरहेको हुन्छ भन्ने ज्ञान आफैँ हुनुपर्ने हो । तर हामी बोलीमा जति व्यवहारमा सभ्य र संस्कारी छैनौँ ।" पुरीले भनेझैँ सर्वसाधारणमा चेतना अभाव भएको सत्य हो । आफूलाई पर्दा आत्तिने तर अरूलाई पर्दा बाटो नछाड्ने प्रवृत्तिले गाँजेको छ । यसलाई निमिट्यान्न पार्न नियमभन्दा नैतिकताको खाँचो देख्छन्, एसएसपी ढकाल । "एम्बुलेन्सले साइरन बजाउनासाथ सतर्क हुने र बायाँ लेनमा ओभरटेक नगर्ने हो भने मात्र पनि एम्बुलेन्स रोकिनुपर्दैन," ढकाल भन्छन्, "अत्यावश्यकबाहेक प्रहरीको गाडीसमेत जाममा रोक्न निर्देशन दिएका छौँ । हाम्रो प्राथमिकतामा एम्बुलेन्स नै पर्छ ।" कहिलेकाहीँ एम्बुलेन्स चालकमा समस्या देखेकाले उनीहरूलाई बोलाएर छलफल र प्रशिक्षण दिने गृहकार्य थालेको ढकालले जानकारी दिए ।

सडकमा एम्बुलेन्सले यतिविघ्न अवरोध खेप्नुपर्छ । जाम नै बिरामीको काल बन्ने गर्छ । भत्किएका सडक उस्तै घातक हुन्छन् तर पनि सरोकारवाला पक्षले यसलाई गम्भीरतासाथ लिएको देखिँदैन । रेडक्रस स्वास्थ्य विभागका उपनिर्देशक बोहरा भन्छन्, "लाइसेन्स लिने बेलैमा एम्बुलेन्स, दमकलजस्ता अत्यावश्यक सवारी साधनलाई कसरी प्राथमिकता दिने भनेर अभिमुखीकरण तालिमको व्यवस्था गर्नुपर्छ । प्रहरी थप संवदेनशील हुनुपर्छ । मुख्य कुरा चालकले नैतिक जिम्मेवारीबोध गर्नुपर्छ ।"