चन्द्रशमशेर राणा श्री ३ महाराज भएपछि उनले अध्ययनका निम्ति भनेर केही विशेष व्यक्तिका लागि मासिक एक सय रुपियाँ शिक्षा भत्ता उपलब्ध गराएका थिए । त्यही शिक्षा भत्ता पाएर पढ्नेमा मेरा पिताजी पनि एक हुनुहुन्थ्यो । त्यसबेला बीए/बीए पोस्ट ग्रयाजुएट गर्ने व्यक्ति मुलुकभर नौ जना मात्र थिए । मेरा बाजे काशीनाथका सात जना छोरामध्ये पाँच जनाले त्यति बेलै बीए/बीए पोस्ट ग्रयाजुएट गरेका थिए ।

महाराज भएपछि चन्द्रशमशेर नियमित रूपमा बेलुका ४ देखि ५ बजेको बीचमा सिंहदरबारको चारैतिर घुम्न निस्किन्थे । त्यति बेला चाकडीमा जानेहरूको भीड थामिनसक्नु हुन्थ्यो । बाहिर सडकबाट उनको चाकडीमा ‘महाराज जय होस् !’ भनेर दाम राखी दर्शन गर्ने र आफ्ना कुरा राख्ने मानिसलाई चन्द्रशमशेर बडो ध्यान दिएर सोधपुछ गर्थे र समस्या बताउन लगाउँथे ।

मेरा पिताजी कलकत्ताबाट बीएस्सी पास गरेर सन् १९१७ तिर स्वदेश फर्किनुभयो । जियोलोजी, बोटानी र फिजियोलोजीमा बीएस्सी प्रथम श्रेणीमा उत्तीर्ण गरेपछि चन्द्रशमशेरको चाकडीका निम्ति सिंहदरबार पुग्नुभयो । चन्द्रशमशेरले उपलब्ध गराएको शिक्षा भत्तामा पढ्न गएकाले फर्किएपछि सर्वप्रथम महाराजको चाकडीमा पुग्नु स्वाभाविक पनि थियो । श्री ३ का हजुरियाले परिचय गराइदिए, ‘काशीनाथको साहिँलो छोरा लक्ष्मणमणि दीक्षित ।’ ‘ए † कलकत्ताबाट पढेर आएको’ भन्दै चन्द्रशमशेरले टाउको हल्लाउँदै सोधेछन्, ‘अब नेपालमा के गर्ने विचार छ तिम्रो ?’ नेपाली भूभागमा खनिज पदार्थको स्रोत अत्यधिक मात्रामा रहेको अध्ययनहरूले देखाएको प्रसंग उल्लेख गर्दै पिताजीले देश भ्रमण गरेर त्यसको खोज र उत्खनन गर्ने विचार भएकाले त्यसका निम्ति व्यवस्था मिलाइदिन अनुरोध गर्नुभएछ ।

हाम्रा बाजे काशीनाथ त्यतिबेला चन्द्रशमशेरका खोपीका सल्लाहकार थिए । चन्द्रशमशेरले बाजेलाई ‘लक्ष्मणले नेपालको भौगोलिक सर्भे गर्छु, खानीहरू पत्ता लगाउँछु भन्छ, त्यस्तो गर्‍यो भने त नेपालै खत्तम हुन्छ’ भनेछन् । उनको दाबी थियो, यदि खानीहरू पत्ता लागे भने नेपालको सार्वभौमिकता खतरामा पर्छ । भारतमा ब्रिटिस आधिपत्य जमाइरहेकाहरूले नेपालै खाइदिन्छन् । हामीलाई छोड्दैनन् । तसर्थ, ‘खानीको खोजी गर्ने कुरा गर्नै हुँदैन’ भन्दै छोरालाई सम्झाउन भनेछन् ।

घरमा आएर बाजेले पिताजीलाई सम्झाएपछि भोलिपल्टै चन्द्रशमशेरको हस्ताक्षर भएको पुर्जी आयो, ‘आजैका मितिबाट तिमीलाई जिन्सी अड्डाको हाकिम नियुक्त गरिएको छ ।’ जिन्सी अड्डाको मुख्य हाकिम भने श्री ३ का छोरा केशरशमशेर थिए । त्यति बेलाको जिन्सी अड्डाको काम भारत, बेलायत, जर्मनी, जापान आदि विदेशी मुलुकबाट जिन्सी सामान आयात गर्नु थियो ।

चन्द्रशमशेर भारतमा कायम ब्रिटिस शासनबाट भित्रभित्रै ज्यादै त्रस्त थिए । उनका क्रियाकलापले त्यही देखाउँथ्यो । जिन्सी अड्डामा काम गर्ने सिलसिलामै पिताजीलाई चन्द्रशमशेरले अर्को एउटा निजी काममा खटाएको प्रसंग पनि त्यस्तै प्रकारको थियो । एक जना पारसी सेठलाई उनले सात लाख रुपियाँ कर्जा दिएका रहेछन् । तर, त्यस साहूले भाकामा कर्जाको ब्याज र साँवा तिर्न आनाकानी गरेपछि त्यो रकम उठाउन उनले आफ्नो जिन्सी अड्डामा काम गर्ने मेरा पिताजीलाई नै खटाएका थिए ।

त्यो रकम चन्द्रशमशेरले ब्रिटिस सरकारसँग सम्झौता गरेर पनि सरकारी तवरबाटै असुलउपर गर्न सक्थे । तर, ब्रिटिस शासकबाट त्रस्त्र उनले त्यसो गर्न चाहेनन् । मेरा पिताजीलाई त्यस कामका निम्ति सुटुक्क बम्बई पठाए । त्यही सिलसिलामा पिताजी हामीलाई बनारसको मावली घरमा छाडेर आफू बम्बई जानुभयो । र, पछि आएर हामीलाई पनि बम्बई लैजानुभयो ।

दुर्भाग्य नै भन्नुपर्छ, पारसी साहूबाट चन्द्रशमशेरको त्यो कर्जा उठाउन नसकेपछि पिताजी स्वदेश फर्किनुभयो । चन्द्रशमशेरले आफ्नो सात लाख रुपियाँ माया मारे तर ब्रिटिस शासकको सहयोग लिएर सरकारी तवरबाट त्यो रकम उठाउन चाहेनन् ।

(पत्रकार एवं प्राज्ञ ९३ वर्षीय दीक्षितका माधवीलगायत ३९ कृति प्रकाशित छन् ।)

प्रस्तुति : ईश्वरी ज्ञवाली