बनारसको विश्वनाथ गल्लीमा रहेको विश्वनाथ सनातन धर्म हाई स्कुलमा ९ कक्षामा पढ्थेँ । वार्षिक परीक्षापछिको परिणामले आफैँलाई आश्चर्यचकित तुल्यायो । म त ९ कक्षामा प्रथम भएछु । खुसीले उफ्रिँदै घर पुगेँ र पिताजीलाई सुनाएँ ।

पिताजीले उल्टै झपार्नुभयो, ‘तँजस्तो नपढ्ने लठुवा त प्रथम भइस् भने त्यो स्कुलको पढाइ कस्तो होला ? भोलिदेखि तँ त्यो स्कुल जानु पर्दैन, घरमै मास्टर राखेर पढाउँछु ।’ मानौँ, प्रथम हुनु नै मेरो अपराध थियो । मलाई स्कुल जानै बन्द गरिदिनुभयो ।

पिताजीले मेरो पढाइ सुधार्न भनेर बंगाली विद्वान् वनमाली बनर्जीको जिम्मा लगाउनुभयो । उनी भारतको विहार राज्यको गंगा नदी किनारमा रहेको मोकामा बस्तीका बासिन्दा थिए । तत्कालीन अफगानिस्तानको क्वेटा सहरको एक विश्वविद्यालयमा लामो समय प्राध्यापन गरेका उनले अंग्रेजी र राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेका थिए ।

विसं १९९० भन्दा केही समयअघि क्वेटा सहरलाई केन्द्रविन्दु बनाएर आएको विनाशकारी भूकम्पमा परेर बनर्जीको परिवारका १२ जना सदस्यले घरमै ज्यान गुमाउँदा उनी भाग्यवश विश्वविद्यालयमा पढाइरहेकाले बाँचेका रहेछन् । त्यसपछि जीवनदेखि वैराग्य लागेर बनारसतर्फ आएको उनी बताउँथे ।

बनर्जी चन्द्रशमशेरकी कान्छी श्रीमतीका भाइ भूपालशमशेरकी विधवा छोरी गुनुरानीको घर–कम्पाउन्डमा रहेको गाईगोठमाथि बनाइएको टिनको टहरामा बस्थे । गुनुरानीको शिक्षादीक्षाका निम्ति बनर्जीलाई त्यहाँ ल्याइएको थियो । उनी विद्या दान गरेबापत शुल्क लिनु हुँदैन भन्ने मान्यताका पक्षपाती थिए । मलाई पढाएबापत पिताजीले पारिश्रमिक दिन खोज्दा पनि शुल्क लिनै मानेनन् ।

विद्यालय मात्र होइन, क्याम्पस स्तरको मेरो पढाइमा पनि उनको ठूलो योगदान रह्यो । दर्शनशास्त्र, राजनीति र अर्थशास्त्रका साथै महात्मा गान्धी, जवाहरलाल नेहरू र सुवासचन्द्र बोसका बारेमा पनि मैले बनर्जीबाट धेरै कुरा जान्ने मौका पाएको थिएँ ।

त्यसो त मावलीघरमा बस्दा र आफ्नै घरमा सरेपछि दैनिक आज र अमृत बजार पत्रिका पढेर म बोसको समर्थक र प्रशंसक बन्न पुगेको थिएँ । अमृत बजार पत्रिकाले बोसलाई प्रचण्ड राष्ट्रवादी छविका नेताका रूपमा चित्रित गर्दै उनका बारेमा केही न केही खुराक पस्किरहेको हुन्थ्यो ।

बोसप्रति बनारसका विद्यार्थी समुदायमा बेग्लै आकर्षण थियो । कुनै सभा/सम्मेलनमा उनी आउने चर्चा सुन्नासाथ विद्यार्थीहरू तँछाडमछाड गरेर पुग्थे । विसं १९९५ को हिउँद महिनामा बनारसको मैदागिन मैदानमा भएको एउटा त्यस्तै सभामा कमलप्रसाद उपाध्यायको साथ लागेर पुगेको थिएँ । मैले बोसलाई पहिलोपटक प्रत्यक्ष देखेको त्यहीँ हो ।

भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामका पक्षमा त्यो सभा आयोजना गरिएको थियो । मञ्चमा सभापतिका अतिरिक्त मुख्य वक्ताका रूपमा सुवासचन्द्र बोस र उद्घोषकबाहेक चौथो व्यक्ति थिएन । मञ्च पूरा खाली थियो । तर, श्रोता र दर्शक दीर्घामा भने थामिनसक्नु घुइँचो थियो । बेलुका त्यस्तै ६ बजेको हुँदो हो, बोस कार्यक्रम स्थलमा प्रवेश गरे ।

मानिसहरू उनलाई फूलका माला र गुच्छा दिन तँछाडमछाड गर्दै थिए । उनलाई छुन मात्र पाए पनि गति परिन्थ्यो भन्ने ढंगले मानिसहरू दौडादौड र ठेलमठेल गरेको दृश्य गजबको थियो । मानिसहरूले फूलका मालाले उनको अनुहार मात्र होइन, शरीर नै पूरा छोपिदिए । पछि उनलाई लगाइदिएका माला र फूलका गुच्छा मञ्चमा खात लगाएर राखियो । उनले झन्डै दुई घन्टा भाषण गरे । दर्शकको ताली त कति हो कति † उनका राष्ट्रवादी र ब्रिटिसविरोधी भावना सुन्नासाथ मानिसहरू तालीको गडगडाहटका साथ उफ्रिहाल्थे ।

बेलुकाको ८ बजेको हुँदो हो । भाषण समाप्त भएपछि उद्घोषकले बोसलाई पहिर्‍याएका फूलका माला लिलाम गरिने र त्यसबापत प्राप्त रकम र जिन्सी सामान पार्टीका नाममा राखिने उद्घोष गरे । उद्घोषकले यति कुरा भन्दा नभन्दै मानिसहरू हात उठाएर आफ्नो नाम टिपाउने र रकम बोलकबोल गरी माला लिएर फर्किनेको ताँती नै लाग्यो ।

आखिरीतिर जस्तो लाग्छ, मेरो मनमा पनि के कुरा खेल्यो, जुरुक्क उठेर कुर्लिएँ, ‘मै मदनमणि दीक्षित भी वह फूलकी माला लेना चाहता हुँ । मेरे पास पैसे तो नही हैँ, ये हीरे की रिङ देकर मिल सकता है तो माला दिजिए ।’ उद्घोषकले मेरो नाम रजिस्टरमा टिपे र मलाई माला दिएर पठाए । त्यो पाएपछि म गदगद भएँ । यो त्यही हीराको औँठी थियो, जो विवाहको भोलिपल्ट दुलही फर्काएर आउँदा ससुराले लगाइदिएको चिनो थियो ।

प्रस्तुति : ईश्वरी ज्ञवाली