महात्मा गान्धीलाई मैले प्रत्यक्ष रूपमा देखेको र भाषण सुनेको सन् १९४१ मा हो । त्यतिबेला उनी बनारसमा काशी हिन्दु विश्वविद्यालयका विद्यार्थीलाई सम्बोधन गर्न आएका थिए ।

म सानैदेखि उनको सादा जीवन र उच्च विचारले प्रभावित थिएँ । उनको आत्मकथा पढेपछि उनीप्रतिको आस्था र विश्वास अझ चुलिएको थियो । उनी आउने थाहा पाउनासाथ भूपालशमशेर राणाकहाँ क्यामरा माग्न पुगेको सम्झिन्छु । तर, उनले क्यामरा दिन आनाकानी गरेपछि महात्मा गान्धीको तस्बिर खिच्नबाट वञ्चित भएँ ।

मैले महात्मा गान्धीलाई भेटेको दोस्रो वर्ष अर्थात् विसं १९९९ मा उनले समुच्चा भारतमा स्वतन्त्रता आन्दोलनको आह्वान गरेका थिए । सोही वर्षको २५ साउनका दिन अंग्रेज शासकका विरुद्ध ‘अंग्रेजाेँ भारत छोडो’ आन्दोलनको शंखनाद गरे । तर, अखिल भारतीय कांग्रेस कमिटीको बम्बई बैठकमा उक्त आन्दोलनको घोषणा गर्ने क्रममै गान्धी र जवाहरलाल नेहरू थुप्रै शुभेच्छुकसहित पक्राउ परे ।

गान्धी गिरफ्तारीमा परे पनि उनले आह्वान गरेको आन्दोलनको ज्वारभाटाले सिंगो भारतलाई आफ्नो लपेटामा कसिसकेको रहेछ । जयप्रकाश नारायणजस्ता समाजवादी नेतादेखि लालबहादुर शास्त्रीसम्मका व्यक्तिहरू पनि भूमिगत ढंगले त्यस आन्दोलनमा सरिक भएका थिए । सतारा, मेदिनीपुरजस्ता जिल्लामा त स्वतन्त्र सरकार नै गठन गरेर अंग्रेजहरूलाई चुनौती दिने काम पनि भएको थियो ।

गान्धी, नेहरूलगायत नेताहरूलाई पक्राउ गरी अहमदावाद जेलमा ल्याएर थुनेपछि २५ साउनदेखि बनारसमा पनि त्यस आन्दोलनको रापताप देखिन थाल्यो । भारतमा रहेका के स्वदेशी, के विदेशी– सबै महात्मा गान्धीका विचार र सन्देशले प्रभावित थिए । नेपाली विद्यार्थीका अतिरिक्त मनमोहन अधिकारी र गोपालप्रसाद भट्टराई (कृष्णप्रसाद भट्टराईका दाजु) जस्ता केही व्यक्ति त्यस आन्दोलनमा होमिएका थिए । अधिकारी र भट्टराईलाई त गाजिपुर रेल्वे स्टेसनबाट गिरफ्तार गरी बनारसमा ल्याएर थुनिएको थियो । जेलमा बस्ने क्रममा अधिकारी कम्युनिस्टतर्फको मेसमा परेछन् भने भट्टराई कांग्रेसतर्फको । परिणाम, उनीहरू जेलबाट रिहा भएर बाहिर निस्कँदा एक कम्युनिस्ट नेता भए भने अर्का कट्टर कांग्रेस समर्थक ।

आन्दोलन सुरु भएको झन्डै डेढ महिना म पनि सरिक भएँ । काशी हिन्दु विश्वविद्यालयका विद्यार्थीले निकालेको साइकल जुलुस होस् वा न्यायालय–थाना आदिमा झन्डा फहराउने अभियानमा । २५ साउनमा काशी हिन्दु विश्वविद्यालयको बिडला छात्रवासमा जम्मा भएर ‘इन्कलाब जिन्दावाद !, अंग्रेजोँ भारत छोडो ! र, पुलिस हमारी भाइ है !’ नारा तय गरेर जुलुस निस्किएको थियो ।

त्यस्तो जुलुसको अग्रभागमा उभिनु खतरापूर्ण हुन्थ्यो । म सहपाठी सीताराम चतुर्वेदीका साथ साइकल लिएर जुलुसको पछिल्तिर थिएँ । विद्यार्थी नेता अहमद खादमीले ‘लेफ्ट मुडो और जुलुस मुभ करो’ भन्नासाथ पछाडि रहेका हामी अग्रपंक्तिमा पर्‍यौँ । भेलुपुरको चौबाटोमा तीनवटा मेसिन गन तेस्र्याएर लाठी र घोडसवार गरी झन्डै दुई सय प्रहरी तैनाथ थिए । जुलुसलाई त्यसभन्दा अगाडि बढ्न दिइएन । केही बेर त्यहीँ नारा–जुलुस गरेर हामी फर्कियौँ ।

विद्यार्थीहरू आन्दोलनको कडा रूप लिएर सडकमा उत्रिए २९ साउनमा । काशी हिन्दु विश्वविद्यालय र क्वीन्स कलेजका विद्यार्थीहरूको संयुक्त जुलुस कचहरी (न्यायालय)मा झन्डा फहराउने उद्देश्यले अगाडि बढ्यो । त्यस क्रममा जुलुसले टेलिफोन बुथका साथै तारहरू चुँडाल्दै उपद्रो मच्चाएको थियो । त्यस जुलुसमा बालबालिका पनि सहभागी थिए । न्यायालयको कम्पाउन्डनिर विद्यार्थीको जुलुस पुगेको के थियो, कलिलो एक बालक कम्मरमा झन्डा बाँधेर न्यायालयको छतमा चढ्न अग्रसर भइहाल्यो । प्रहरी कमिस्नर डब्लूडब्लू फिन्ले नम्र स्वभावका अधिकारी थिए । उनले न्यायालयको छतमा नचढ्न र फहराइरहेको ब्रिटिस झन्डा झिक्ने काम नगर्न पहिलोपटक अनुरोध गरे । भीडले अनुरोध अस्वीकार गरेपछि उनले चेतावनी दिँदै ‘यदि त्यस्तो दुस्साहस गरे आफूहरू गोली चलाउन बाध्य हुने’ फर्मान पनि जारी गरे ।

विद्यार्थीहरू कहाँ मान्नेवाला थिए र † त्यो कलिलो विद्यार्थी छतमा चढिहाल्यो । कम्मरमा बाँधेको झन्डा खोल्न मात्र के लागेको थियो, प्रहरीले गोली चलाइहाल्यो । कलिलो विद्यार्थी छतबाट चरा खसेजस्तै भुइँमा बजारियो । तत्कालै अर्को युवक तयार भयो र भुइँमा रगतपच्छे भएको त्यस बालकको कम्मरबाट झन्डा झिकी छतमा चढ्यो । उसलाई पनि प्रहरीले त्यसरी नै गोली बर्सायो । दुवै त्यहीँ ठहरै भए ।

अर्को दिन दशाश्वमेघ घाटमा विशाल सभाको आयोजना गरिएको थियो । त्यस सभामा सहभागी हुने क्रममा घाटसँगै रहेको गहना पसलको अगाडि रहेको एउटा फल्याकमा हामी तीन जना विद्यार्थी लहरै उभिएका थियौँ । दर्शकदीर्घामा बसेर भाषण सुनिरहेको एउटा बालक हामी उभिएको फल्याकमा चढ्यो र आँखा तानी तानी विभिन्न स्थानबाट त्यहाँ जम्मा हुन आइरहेका जुलुस हेर्न थाल्यो । यहीबीचमा प्रहरीले अन्धाधुन्ध गोली चलाउन पुग्यो । त्यो बालक आफन्ततर्फ जाने उद्देश्यले त्यस फल्याकबाट झर्न मात्र के आँटेको थियो, उसको टाउको गोलीले छेड्यो ।

त्यसअघि त्यस्तै जुलुसमा सहभागी हुँदा गदौलिया भन्ने स्थानमा प्रहरीको गोली लाग्नबाट म धन्न जोगिएको थिएँ । ‘अंग्रेजोँ भारत छोडो’ आन्दोलनमा यसरी गोली लागेर ढलेका ती स–साना युवा विद्यार्थी सम्झँदा आफू गोली लाग्नबाट बचेकामा खुसीभन्दा पनि पछुतो लाग्छ । सोच्छु, कलिला ती बालकले त्यो पीडा र बेदना कसरी झेले होलान् ? कलिला नानीहरूलाई जुलुस/हडताल आदिमा सहभागी गराउनु अपराध होइन र ?

प्रस्तुति : ईश्वरी ज्ञवाली