विसं ००७ मा जहानियाँ शासनको अन्त्यपछि वीरगन्जका हिन्दीभाषी व्यापारीविरुद्ध ठूलो आन्दोलन भयो । खास गरी ती व्यापारीले वीरगन्ज र रक्सौलमा दोहोरो खाता सञ्चालन गरी व्यापार गरिरहेको विरोधमा त्यो आन्दोलन भएको थियो ।

रक्सौलका लागि बिनाभन्सार उपलब्ध भारतीय सामान उनीहरू वीरगन्ज ल्याएर चर्को मूल्य असुल्थे । अनुगमन र निरीक्षण हुँदा भने रक्सौलकै मूल्य देखाउँथे । यसरी वीरगन्जका व्यापारीले सञ्चालन गरेको दोहोरो खाताको विरोधमा हामी आन्दोलनमा उत्रिएका थियौँ ।

सुरुसुरुमा नेपाली कांग्रेस, नेपाल प्रजा परिषद्, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र केआई सिंहका कार्यकर्ताले छुट्टाछुट्टै रूपमा त्यस्तो आन्दोलन सञ्चालन गर्‍यौँ । तर, ती आन्दोलन प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन हुन सकेनन् । कस्तोसम्म देखियो भने श्रमिक दिवस (मे १)को अवसर पारेर कम्युनिस्ट पार्टीले आह्वान गरेको कार्यक्रममा म र श्यामप्रसाद कुर्सी–टेबुल बोकेर पुग्दा तेस्रो व्यक्ति त्यहाँ उपस्थित थिएन । कार्यक्रम त सञ्चालन गर्नैपर्‍यो । श्यामप्रसादलाई सभापतिको आसनमा राखेर झन्डै आधा घन्टा मैले भाषण गरेँ । हामी दुई जनासिवाय तेस्रो व्यक्ति कोही आएन । सभापतिको आसनबाट श्यामप्रसादले समापन मन्तव्य दिए र कार्यक्रम विसर्जन गरी टेबुल–कुर्सी बोकेर हामी फर्कियौँ । 

यस घटनापछि त्यहाँ क्रियाशील कम्युनिस्टहरूले प्रजा परिषद्को झन्डामा आफ्नो आन्दोलन अगाडि बढाउने निर्णय गरे । र, वीरगन्जका हिन्दीभाषी व्यापारीविरुद्ध संयुक्त रूपमा सडकमा उत्रिने निर्णय भयो । संयुक्त आन्दोलन यति विशाल र प्रभावकारी रूपमा अगाडि बढ्यो कि छोटो समयमै सरकार झुक्न बाध्य भयो र सत्यतथ्य बुझ्न काठमाडौँस्थित भारतीय दूतावासका द्वितीय सचिव विल्फ्रेडको नेतृत्वमा जाँचबुझ कमिसन गठन भयो ।

वीरगन्जका व्यापारीले चलाइरहेको दोहोरो खाताको विरोधमा सञ्चालित आन्दोलनको छानबिनका लागि भारतीय दूतावासकै कर्मचारीलाई पठाइनु त्यहाँका राजनीतिक दल मात्र होइन, नेपालीभाषी व्यापारीहरूका निम्ति पनि सह्य कुरा थिएन । ‘विल्फ्रेड फिर्ता जाऊ, हाम्रो आन्दोलन जारी छ’ भन्ने नारा लाग्न थाल्यो । आन्दोलन झन् चर्कियो ।

संयुक्त आन्दोलनको नेतृत्व दुई महिनाअघि मात्र भारतीय जेलबाट रिहा भएर त्यतिबेला वीरगन्जमा रहेका नेपाली कांग्रेसका नेता तथा साहित्यकार केदारमान व्यथितले गरिरहेका थिए । आन्दोलनका क्रममा नारा–जुलुस गर्दै सधैँझैँ २० जेठ ००८ का दिन पनि हामी रेलवे स्टेसनतर्फ अगाडि बढिरहेका थियौँ । त्यति नै बेला गृहमन्त्री बीपी कोइरालाको फोन आएको खबर लिएर टेलिफोन अफिसका कर्मचारी व्यथितलाई लिन सडकमै आए । व्यथितले मलाई पनि सँगै लिएर गए । उनले बीपी कोइरालासँग लामो कुराकानी गरे । दुई जनाबीच के कुराकानी भयो, मैले सुनिनँ । तर, फर्किने बेलामा व्यथितले यतिचाहिँ भने, ‘अब प्रशासन कडा रूपमा प्रस्तुत हुने रे, व्यापक दमन र धरपकडको योजना पनि छ रे !’

भोलिपल्ट अर्थात् २१ जेठ ००८ का दिन बिहान ८ बजे वीरगन्ज अमिनीका सुब्बा ‘लेफ्टिनेन्ट’ दलबलसहित मेरो डेरामा पुगे । सीधै पेस्तोल झिकेर कञ्चटमा तेस्र्याउँदै सोधे, ‘मदनमणि दीक्षित भन्ने तपाईं नै होइन ?’ मैले ‘पेस्तोलबाट गोली फुत्केला, तल झार्नू’ भन्दै ‘चिनेर पनि किन बुझ पचाउनुभएको ?’ भन्दै प्रतिप्रश्न गरेँ । उनले मलाई पक्राउ गर्ने आदेश भएको कुरा गरे । र, पक्राउ गरी वीरगन्ज रेलवे स्टेसनको पश्चिमतर्फ रहेको पुलिस ब्यारेकमा लिएर गए । 

मलाई ब्यारेक पुर्‍याउँदा तेजबहादुर अमात्यका अतिरिक्त उनकै दाजु भक्तबहादुर, पशुपति घोष, खेमबहादुर पराजुली, रामजनम तिवारी र भूपेन्द्रलाल श्रेष्ठलाई त्यसअघि नै पक्राउ गरी त्यहाँ ल्याइएको रहेछ । एक दिन हामीलाई त्यहाँ राखेपछि अर्को दिन वीरगन्जको गहवा टोलमा रहेको जेल चलान गरियो ।

मैले साथीहरूसँग केदारमान व्यथितबारे जिज्ञासा राखेँ । उनी त २० जेठकै बेलुकी रक्सौलतर्फ रवाना भएका रहेछन् । मैले गृहमन्त्री बीपी कोइरालासँग उनले गरेको टेलिफोन संवाद सम्झिएँ । आन्दोलन बीचमै छोडी उनी रक्सौलतर्फ रवाना भएको कारण बुझ्न मलाई कठिन भएन ।

६ दिन हामीलाई वीरगन्ज जेलमा राखियो । सातौँ दिन सेनाको साथ लगाएर वीरगन्जदेखि अमलेखगन्जसम्म रेल र त्यहाँबाट बसमा चढाइ भीमफेदी पुर्‍याइयो । त्यहाँबाट हामीलाई बोकाएर लैजाने कुरा गरे । ‘मानिस भएर मानिसको पिठ्यूँ–काँधमा बोकिएर हिँड्ने कुरा मलाई स्वीकार्य छैन’ भनेपछि हामीलाई हिँडाएर काठमाडौँ ल्याइयो र त्रिपुरेश्वरको १ नम्बर गेस्टहाउसमा लगियो ।

हामीलाई थुन्न भनेर ल्याइएको त्यो गेस्टहाउसको कोठाका झ्याल–ढोकाका सिसा सबै फुटेका थिए । भुइँभरि यत्रतत्र सिसाका टुक्रा असरल्ल अवस्थामा देखिन्थे । ती सबै पन्छाएर हामीलाई त्यहाँ थुन्ने प्रबन्ध मिलाइयो । पछि थाहा पायौँ, भरतशमशेर नेतृत्वको जत्थाले गृहमन्त्री बीपी कोइरालालाई आक्रमण गर्ने क्रममा गेस्टहाउसका कोठाको त्यो हालत भएको रहेछ ।

हामीलाई त्रिपुरेश्वरस्थित गेस्टहाउसमा थुनेको एक महिनापछि वीरगन्जमा सञ्चालित दोहोरो खाता प्रथा अवैध भएको जनाउँदै सरकारले त्यसको खारेजीको घोषणा गर्‍यो । ३४ दिन थुनामा राखेर हामीलाई पनि रिहा गरियो ।