नगेन्द्रप्रसाद रिजाल नेतृत्वको सरकारले ६ भदौ ०३२ मा ‘ मन्त्रिपरिषद्को निर्णय अनुसार आजको मितिदेखि तपाईंको सम्पादन र प्रकाशनमा रहेको पत्रिका समीक्षामाथि प्रतिबन्ध लगाइएको छ’ भन्ने बेहोराको पुर्जी पठायो । त्यसरी प्रतिबन्धित हुनेमा समीक्षा, राष्ट्र पुकारलगायत सातवटा पत्रिका थिए । सञ्चार राज्यमन्त्री राधाप्रसाद घिमिरे थिए तर यो काम पञ्चायती संविधानको दोस्रो संशोधननिम्ति पूर्वतयारीका रूपमा तुलसी गिरीले पर्दापछाडिबाट गरेका हुन् भनेर बुझ्न गाह्रो थिएन ।

मंसिर ०३२ मा मन्त्रिपरिषद् परिवर्तनसँगै गिरी प्रधानमन्त्री भए भने जोगमेहर श्रेष्ठ सञ्चारमन्त्री । गिरीसँग पुरानो चिनजान र सम्पर्क थियो । प्रधानमन्त्री भएपछि उनलाई पत्रिका प्रतिबन्धित भएका बारे त्रिपुरेश्वरस्थित एक नम्बर गेस्ट हाउसमा भेटी कुराकानी गरेँ । तर, उनले दरबारबाटै चालिएको कदम भएकाले यसमा आफूले केही गर्न नसक्ने भन्दै पन्छाइदिए । भने, “तपाईंको पत्रिका छुने मेरो के साहस ?”

दरबारका प्रमुख संवाद सचिव चिरनशमशेर थापाको नक्साल, भगवतीबहालस्थित घरमै गएर आफ्ना कुरा राखेँ । उनले ‘मुलुकको झन्डै पौने दुई करोड जनसंख्यामा तपाईं एक व्यक्तिप्रति राजाको कुनै द्वैष छ भन्ने मलाई लाग्दैन’ भन्दै प्रधानमन्त्री तहमै कुरा गरेर सल्टाउन सुझाव दिए । दरबारले प्रधानमन्त्रीलाई देखाउने र प्रधानमन्त्रीले दरबारलाई देखाउने प्रक्रिया तीनपटकसम्म चलिरह्यो । तर, पत्रिकामाथिको प्रतिबन्ध भने फुकुवा हुने लक्षण देखिएन ।

०३३ मा संविधानमा दोस्रो संशोधनसँगै प्रधानमन्त्री गिरीले मन्त्रिपरिषद्मा फेरबदल गरे । सञ्चारमन्त्रीको जिम्मेवारी रवीन्द्रनाथ शर्मालाई सुम्पिए । त्यस मन्त्रिपरिषद्ले समीक्षा र राष्ट्र पुकारबाहेक पाँच पत्रिकामाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा गर्‍यो । शर्मा मेरो नजिकका नातेदार पनि भएकाले उनले अवश्य सघाउँछन् भन्ने आश थियो । उनले त उल्टै ‘रवीन्द्रनाथ शर्माले यसो गरेनन्, उसो गरेनन् भनेर आफूलाई गाली गरेर दरबारमा बिन्तीपत्र दिन’ पो सुझाए । उनको उद्देश्य बुझेपछि चुप लाग्नुसिवाय अर्को बाटो देखिनँ ।

हजार कोसिस गर्दा पनि पत्रिकामाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा गर्न सकिएन । क्रोध र नैराश्य झन्झन् चुलिँदै म त एक किसिमले बौलाहाजस्तो बन्न पुगेँ । समीक्षामाथि प्रतिबन्ध लागेको दुई वर्ष बितिसकेको थियो । उता सरकार भने दलविहीन पञ्चायती प्रजातन्त्र भनेर चिच्याउन छाडेको थिएन । राजाप्रति यति क्रोध उत्पन्न भयो कि नारायणहिटी दरबारको दक्षिणतर्फको ट्राफिक बिटमा उभिएर आफ्नो शरीरमा पेट्रोल छर्किएर ‘लौ राजा ! तिम्रो पञ्चायती प्रजातन्त्रको रूप हेर’ भन्दै आत्मदाह गर्ने निर्णयमा पुगेँ । त्यसका लागि १ पुस ०३४ को दिन रोज्ने मन:स्थिति बनाएँ । त्यतिबेला दक्षिण भियतनाममा अमेरिकी सैनिक हस्तक्षेपविरुद्ध र श्रीलंकामा प्रजातन्त्रको सवाललाई लिएर कतिपय बौद्ध भिक्षुले स्वतन्त्रताको पक्षमा आत्मदाह गरिरहेका थिए । सायद ती घटनाले पनि मलाई प्रभावित पारेको हुन सक्छ ।

१ पुसको बिहान एकाएक मन फेरियो । आत्मदाह गरेर शासकहरूको मन फेर्ने कुरा भावनात्मक बढी र वस्तुनिष्ठ कम हुने ठानेँ । मेराविरुद्ध अन्याय गर्ने नगेन्द्रप्रसाद रिजाल र राधाप्रसाद घिमिरे । अनि, उनीहरूको अपराधबापत आत्मदाह गरेर सजायचाहिँ मैले आफैँले भोग्नू ? मैले आफैँसँग प्रश्न गरेँ र आफैँमाथि अन्याय हुने ठानेँ । मनमनै तर्कवितर्क भए । र, अन्त्यमा आफैँलाई भनेँ, ‘ उनीहरूले मेरो अखबार पो बन्द गराएका छन् । मेरो कलमै खोस्न र भाँच्न त सकेका छैनन् नि !’

पत्रिकामाथि प्रतिबन्ध लगाएपछि १० भदौ ०३२ देखि नै मेरी नीलिमा लेख्न सुरु गरेको थिएँ । त्यसको केही समयपछि नल–दमयन्तीको कथामा आधारित रहेर अर्को एउटा वैदिककालीन उपन्यास लेख्ने जमर्को गरिरहेको थिएँ । यत्तिकैमा जनकपुरका मेरा मित्र रामजीप्रसाद उपाध्याय मेरो घरमै आएर महाभारतको उद्योग पर्वमा रहेको माधवी र गालवको कथालाई नेपाली परिवेश अनुकूल उतार्न सके त्यो नेपाली साहित्यको क्षेत्रमा एउटा कोसेढुंगा साबित हुने बताए । उनको कुरा मलाई पनि चित्त बुझ्यो । 

एकाएक कहाँबाट त्यस्तो मनोबल आयो कुन्नि ! मैले १ पुस ०३४ का दिन आत्मदाह होइन, आजसम्म नेपाली वाङ्मयमा नलेखिएको र हत्तपत्त कसैले लेख्ने आँट नगर्ने नेपाली बौद्धिक समाजको विचारलाई हल्लाउन सक्ने कृति लेखेर देखाउँछु भन्ने अठोट लिएँ । र, कलम चोबेँ । ‘के गुरु दक्षिणा दिऊँ गुरुदेव भनी गालबले सोधे...’ वाक्यबाट भयो मेरो नयाँ कृतिको आरम्भ । त्यो कृति थियो, माधवी ।

६ पटक पुन:लेखन गरेँ । त्यसपछिका करिब ३४ वर्षमा ९० पटक मैले त्यो उपन्यास पढेँ । र, अहिले पनि समय मिल्दा त्यही पढेर बस्छु । उपन्यासका गालब र माधवीसँग मात्र होइन, हरेक कथा र पात्रसँग म आफैँ एकाकार भएको पाउँछु । ०३९ सालको मदन पुरस्कार प्राप्त त्यस पाण्डुलिपिका झन्डै पाँच सय पृष्ठ मेरा आँसुले भिजेका थिए । मलाई गर्व छ, मेरो अखबार बन्द गर्ने पञ्चायती शासकहरूलाई माथिल्लो र चिरस्थायी किसिमको कृति लेखेर एक झापड हानेँ । त्यस कृतिको उचाइ र सफलताले जीवनमा मलाई अनुपम उत्साह मात्र होइन, अमनचैन र शान्ति पनि दिएको छ ।

प्रस्तुतिः ईश्वरी ज्ञवाली