[स्मरण ] एक्लै छु म
राजनीतिक, सांस्कृतिक तथा सामाजिक असन्तुष्टिसँग मात्र नभएर तेस्रो आयामले उठाएको कुरा लेखन कार्य र प्रविधि, भाषा, शिल्प र शैलीसँग सम्बन्धित थियो र छ ।
कृति आफैँमा सम्पूर्ण होस् र हुन सकोस् भन्ने अवधारणाले बढेको लेखन थियो, आयामिक लेखन । हाम्रो बुझाइ थियो– साहित्यमा सम्पूर्णता लेख्नुपर्छ । आफूले देखेको त एक पाटो मात्र होला । आफ्नो दृष्टिकोणले लेखे रचनाको अस्मिता एकांगी हुन्छ होला । वस्तुवादी दृष्टि भन्छन् नि ठम्याइमा, हेराइमा, त्यसैको आग्रह थियो । यस्तो निरपेक्षतालाई हामीले अर्थनिरपेक्षता भन्यौँ । हामीले वकालत गरेको अर्थविहीनता नभएर अर्थनिरपेक्षता हो ।
साहित्यलाई स्रष्टाहरुले आ–आफ्ना धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक तथा राजनीतिक मान्यता वहन गर्ने करिया बनाउनुहुन्न भन्ने हाम्रो मान्यता थियो । प्रस्ट भन्दा स्रष्टाहरुले साहित्यलाई सामाजिक र सांस्कृतिक मान्यता, संस्थागत वा दलगत मूल्यविशेषको संवाहक बनाएर पक्षधरता लिएमा सम्पूर्णताको लेखनबाट स्खलित भइन्छ भनेर त्यसो भनिएको हो । स्रष्टाको स्वविचार हुन्छ तर सिर्जनालाई उसको विचारको भरिया बनाउनुहुँदैन । यसरी कृतिको स्वतन्त्र सत्तालाई वस्तुता भन्यौँ र सम्प्रभु मान्यौँ ।
लेखिसकेको रचनाको आफ्नै स्वतन्त्र सत्ता हुन्छ । रचनाको सम्प्रभुतामाथि हस्तक्षेप गरिनुहुँदैन भन्ने सोच थियो उसबेला । पाठकले आफ्नै दृष्टिकोण हुलेर व्याख्या गरे वा बुझेमा रचनाको वस्तुता उस्तै रहँदैन । सापेक्ष दृष्टिले रचना वा वस्तुको सत्तालाई स्वतन्त्र हुन दिँदैन । दृष्टिको सापेक्षता हस्तक्षेप हो । ढुंगालाई ढुंगै रहन दिऊँ । सिन्दूर र गाजल दलिदिएर देउताविशेष बनाउँदा त्यो ढुंगा रहँदैन । यसैले लेखनमा अर्थनिरपक्षेताको मान्यता अगाडि सारिएको थियो जस्तो लाग्छ ।
अर्को कुरा, आयामिक लेखनले के थोक लेख्नेभन्दा पनि कसरी लेख्नेमा जोड दियो । त्यसैले वैचारिक पक्षधरता लिएर लेख्नुपर्छ भन्ने पक्षबाट चर्को आलोचना भयो । सामाजिक रुपान्तरणमा साहित्यको भूमिका अहं हुनाले त्यसका लागि साहित्यिक लेखनको सदुपयोग गरिनुपर्छ भन्ने विचार उहिले पनि थियो र आज पनि प्रबल छ । बुटपालिस, सडक कविता, राल्फाजस्ता परिवर्तनकामी साहित्यिक आन्दोलन नेपाली साहित्यमा भएकै हुन् । तर, राजनीतिक तथा सामाजिक असन्तुष्टिसँग गाँसिएको सामयिक सिर्जनात्मक आन्दोलन भने विशेष समयसम्म जीवन्त रहन्छ ।
उतिबेलै पनि मलाई कताकता लागेको रहेछ कि लेखन कार्य जति तटस्थ बन्न खोजे पनि आँखामा पट्टी बाँधेर हात्ती छाम्न खोजेको कामजस्तै रहेछ । हरेक लेखकका अभिव्यक्ति छामेर भेटिएका हात्ती मात्र हुँदा रहेछन्, आ–आफ्नै । अलगअलग भेटिएका हात्तीजस्तै रहेछन् यथार्थ वा सत्य, आ–आफ्नै हात्तीता भएका । यी यथार्थ सत्यको बहुलता हुन् कि यी बहुलता सबै अयथार्थ हुन् ? दृष्टिदोष मात्रै हुन् ?
यस बोधको अन्तर्य के हो भने लिखित रचना अथवा पाठलाई जस्तो छ उस्तै पाठकले ग्रहण गर्नुपर्छ भन्दा पाठकको स्वतन्त्रतामाथि हस्तक्षेप भएको थियो कि ? अहिले बारम्बार मलाई यस्ता प्रश्नले घेर्छन् । तर, अर्थ निरपेक्षताको वकालत गरेर एउटा कुरा भने राम्रो गरियोजस्तो लाग्छ । त्यो के हो भने अर्थ निरपेक्षताले सबै विचारधाराप्रति सहिष्णुता र सद्भाव बुझाउँछ । विचारको प्रजातन्त्रमा आस्था र विश्वास राख्ने मान्यता हो यो ।
साहित्य चिरन्तन विषय हो । राजनीतिक, सांस्कृतिक तथा सामाजिक असन्तुष्टिसँग मात्र नभएर तेस्रो आयामले उठाएको कुरा लेखन कार्य र प्रविधि, भाषा, शिल्प र शैलीसँग सम्बन्धित थियो र छ । कसरी डल्लो लेख्ने ? कसरी डल्लै लेख्ने ? अर्थात्, कसरी सम्पूर्णताले सम्पूर्णता लेख्ने ? यी प्रश्नका उत्तरको खोजीकार्यसँग जोडिएकाले आयामिक लेखनको चर्चा आजसम्म टिकेको छ ।
नदीमा धेरै पानी बगिसके । पटकपटक क्षयरोगले थलिएपछि पढाइ छाडेर विसं ०२१ मध्यतिर आफ्नो गाउँघर (पाँचथर) फर्किएँ । सुती खेतीमा लागियो । तर, आयामिक आग्रहमा आधारित ४/५ वटा कविता ०३० सम्म लेखेँ । ०३० देखि ०४६ सम्मको अवधि पूर्वी नेपालका लिम्बू जातिको मुन्धुम र भाषा–संस्कृतिको अध्ययन–अनुसन्धानमा बिताएँ । ०४७ पछि झन्डै ११ वटा मुन्धुमका पुस्तक र लिम्बू भाषा, व्याकरण र शब्दकोश ४/५ वटा प्रकाशित भएका छन् । अरु प्रकाशनका प्रतीक्षामा छन् ।
ईश्वरवल्लभ भने काठमाडौँमा बसेर तेस्रो आयाममाथि भएका आक्रमणको एक्लै प्रतिरक्षा गरिरहनुभयो । इन्द्रबहादुर राईले दार्जिलिङमा बसेर आयामिक लेखनको सैद्धान्तिक धरातल तयार गर्दै विवेचनात्मक पुस्तक कथास्था प्रकाशन गर्नुभयो । उहाँले ०३४ को रुपरेखामा एउटा लेखमार्फत आयामिक लेखनबाट एक फाल उता उफ्रेर लीलालेखन सुरु गर्नुभयो । आज ईश्वरवल्लभ हुनुहुन्न ।
इन्द्रबहादुर राई दिवंगत भएको वर्ष दिन हुन लाग्यो । एक्लै छु म ।
प्रस्तुति : रमण घिमिरे
सम्बन्धित
कम्युनिस्ट पार्टीको गुपचुप गतिविधि गरिरहेका नरबहादुर कम्मर र छाती दुवैतिर जापानी, भारु, ने...
थैले काण्डमा पक्राउ पुर्जी
नारदमुनि स्वयंले अंग्रेजी पढाउँथे । ब्रिटिस फौजको जमदार भएका र त्यति धेरै नपढेका उनले हाम...
नारदमुनि थुलुङको सम्झना
हुन त कतिपयले ममा भारतीय कलाकार मकबुल फिदा हुसैनको प्रभाव परेको भन्ठान्छन् । तर भक्तपुरमा ...
यस कारण घोडाचित्र
राजा वीरेन्द्रले आफ्ना निजी सचिव चेतबहादुर कुँवरमार्फत ६० हजार रुपैयाँ पठाइदिए । त्यही पै...
राजाले दिएको टिकटमा अमेरिका
सरकारी स्वामित्वको अखबार भएको हुँदा व्यवस्थाको विरोध गरेर गोरखापत्रमा व्यंग्यचित्र बनाउन प...
अखबारमा कार्टुनकारिता
जापानको फुकुओका आर्ट म्युजियममा पहिलोपल्ट आयोजित एसियाली कला प्रदर्शनीमा दस अवतार सिर्जना ...