चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतसँग सीमा जोडिएका नेपालका १५ हिमाली जिल्लालाई भोट (तिब्बत) क्षेत्र मान्ने गरिएको छ । २ हजार वर्ष पुरानो इतिहास बोकेको परम्परागत भोटे अथवा भोट्याहा भनिने जनजातिको बसोबास क्षेत्रलाई भोट मानिएको हो । वर्तमान नेपालको एकीकृत संरचना हुनुअघि नै ताप्लेजुङदेखि दार्चुलासम्मका हिमाली जिल्ला तिब्बतसँग सीमा जोडिएको हुँदा यस क्षेत्रको सामाजिक, आर्थिक तथा धार्मिक संरचना उसैसँग मिल्दोजुल्दो छ ।

विजेताको मात्र इतिहास लेखिने विश्व परम्परा भएकाले हालको नेपालको सीमा समेटिएको भोट क्षेत्र हजारौँ वर्षअगाडि तिब्बत अधीन रहेको मानिन्छ । किनभने वर्तमान नेपालको एकीकृत तस्बिर विसं १८२५ देखि मात्र आएको हो । त्यसअगाडि पश्चिमतिर बाइसे/चौबीसे राज्य, पूर्वतिर लिम्बुवान, खम्बुवान र उपत्यकामा पनि भुरे/टाकुरे राज्य स्थापना भए ।

एकीकृत नेपाल निर्माण हुँदै गर्दा हालका भोट क्षेत्र पनि सँगै गाभिए । नेपाल–तिब्बतबीचको पटक–पटकको लडाइँले सिमाना यताउता भए । सीमा हेरफेरले केही मानिस जमिनसहित आए । सीमा पनि आयो । सन् १९५५ मा सम्पन्न नेपाल–चीनबीचको शान्ति तथा मैत्री सन्धिअघि तिब्बतमा पनि नेपालको दक्षिण क्षेत्रजस्तै आउजाउ, बिहेबारी, साइनो/सम्बन्ध सबै खुला थियो । सन् १९५५ मा मात्र पासपोर्ट सिस्टम लागू भएको हो ।

थातथलोसँगै सीमा सरेपछि हिमाली वासिन्दा नेपालका आदिवासी भएका हुन् । सीमा काट्दा एउटा गाउँ तिब्बत र अर्को गाउँ नेपालका भोट क्षेत्र बने । यिनै हिमाली क्षेत्रमा बसोबास गर्नेलाई कालान्तरमा आदिवासी मानियो । नेपालको हिमाली क्षेत्रमा बस्नेलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै संयुत्त राष्ट्रसंघ, विश्व बैंकलगायतका संस्थाले आदिवासीको मान्यता दिए । यो मान्यताको पुष्टि गर्ने आधारचाहिँ यस क्षेत्रमा पर्ने डाँडाकाँडा, खोलाखोल्सी, गाउँसहर, हिमाललगायत स्थान भोट भाषासँग मिल्दाजुल्दा छन् । भोट भाषाको झोमुल्होङ्मालाई शाहकालीन समय सगरमाथा नाम दिइए पनि स्थानीयले चलनचल्तीमा अझै भोट भाषाकै नामबाट पुकार्छन् । कञ्चनजंघालाई पनि भोट भाषाकै घाङचेनच्योन्ङ्गा भन्छन् । औपनिवेशिक राज्यमा जनजातिका नामबाट बनेका स्थानको नाम फेरिदिने चलन नेपालमा मात्र नभई विश्वभर प्रचलित छ । त्यसको उदाहरण भारतमा चेन्नाईबाट मद्रास, मुम्बर्ईबाट बम्बई, कलकताबाट कोलकात्ता आदि बनाइएका थिए । अहिले पुरानै नाम बोलिन थालिएको छ ।

अचम्म के भने विश्वका उच्च १४ मध्ये नेपालमा पर्ने १० हिमालको नाम पनि भोट शब्दबाटै जुराइएको हो । नेपालमा मात्र नभई भारत र मुस्लिम बहुल पाकिस्तानमा रहेका हिमालको नामसमेत तिब्बती शब्दबाट राखिएका छन् ।

सर्भे अफ इन्डियाले यस क्षेत्रका लागि बनाएको नक्सामा समेत भोट क्षेत्र भनेर प्रस्ट्याएको छ । ताप्लेजुङलाई वालुङभोट, संखुवासभालाई सिन्साभोट, सोलुखुम्बुलाई खुम्बुभोट, मनाङभोट, मुस्ताङभोटलगायत तिब्बती शब्दबाट पहिचान दिइएको छ । नेपालकै पुराना मुलुकी ऐन, लालमोहर, ताम्रपत्रलगायतमा पनि भोट/भोट्याहा लेखिएको छ ।

नेपालका भोट क्षेत्रको सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक, सांस्कृतिक परिवेश पनि तिब्बती ढाँचासँग सोह्रैआना मिल्दोजुल्दो छ । पछि भोट क्षेत्रमा बसोबास गरेका अन्य जातिले समेत तिब्बती परम्परा धानेका छन् । हुम्लामा बाहुन/क्षत्री आदि जातिले पनि पहिले–पहिले बख्खु लगाउँथे, जुन तिब्बती भेषभूषा हो ।

भोट क्षेत्रमा पर्ने डोल्पा पूरै महाकाली अञ्चल र उपत्यकाका तीन जिल्लाभन्दा ठूलो छ । तत्कालीन श्री ५ को सरकारले विसं ०२२ मा दुर्गम क्षेत्र विकास समिति गठन गरेको थियो । त्यो समिति हालै मात्र विघटन भयो । ३८ प्रतिशत बसोबास रहेको नेपालको भोट क्षेत्रमा परम्परागत रुपमै तिब्बतसँगको व्यापार, त्यसपछि पशुपालन, गलैँचा तथा राडीपाखी बुनाइ अहिले पनि छ । पछिल्लो समय केही जिल्लामा पर्यटन व्यवसाय थपिएको छ ।

भोट क्षेत्रमा तिब्बतीसँग बिहेबारी हुने चलन सन् १९५५ देखि केही घटे पनि अहिलेसम्म निरन्तर छ । मुस्ताङी राजाका छोराले सन् १९८६ मा तिब्बती महिलासँग बिहे गरेका थिए । अहिले बिहेबारी तिब्बततिर घटे पनि शरणार्थीका रुपमा नेपालमा थातथलो बनाएका तिब्बतीसँग भोट क्षेत्रका मान्छेको बिहेबारी निर्वाध भइरहेको छ । पासपोर्ट सिस्टमले बिहेबारी केही घटाए पनि ३० किमि सीमा वरपरका वासिन्दाले निर्वाध आउजाउ सुविधा पाइरहेकै छन् ।

ओलाङचुङगोलालगायतका कतिपय उत्तरी जिल्लामा सन् १९५५ अघि ५० प्रतिशत बिहेबारी उतै हुन्थ्यो । हाम्रै परिवारको बिहेबारीसमेत तिब्बततिरै भएको थियो । मेरा बुबातर्फको हजुरआमा र आमातर्फको हजुरआमा तिब्बतबाटै बिहे भएर आएका हुन् ।

उक्याबसँग सरकारको कर्मचारी प्रशासनका साथै चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतमा महावाणिज्यदूतका रूपमा काम गरेको अनुभव छ ।

प्रस्तुति : गोकुल अर्याल