निरशमशेर जबरापछि केही समय कार्यवाहक र ०२२ सालमा प्रधानसेनापति भएका सुरेन्द्रबहादुर शाहलाई सबैले नेपाली कांग्रेसको बीपी कोइरालाको सरकारलाई अपदस्थ गराउन भूमिका खेलेको मान्छन् । तर शाह ०१७ सालमा नेपाली सेनाको दोस्रो पद रथी (लेफि्टनेन्ट जनरल) थिए । राजा महेन्द्रको रणनीतिअनुसार प्रधानसेनापति महारथी निरशमशेर जबरालाई नेपाल भ्रमणमा आएका भारतीय प्रधानसेनापति जे थिमैयासँगै तराईको जंगलमा सिकार खेल्न पठाइयो ।

संविधानअनुसार तत्कालीन शाही नेपाली सेनाका परमाधिपति सुपि्रम कमान्डर इनचिफ राजा थिए । सेनामा दोस्रो दर्जा रथीमा रहेका शाहले काठमाडौँ त्रिपुरेश्वरमा चलिरहेको तरुण दलको सम्मेलन स्थलबाटै राजाको निर्देशानुसार प्रधानमन्त्री बीपीसहितका नेतालाई सौहार्दपूर्वक स्यालुट ठोकेर कब्जामा लिएका थिए । प्रधानसेनापतिको अनुपस्थितिमा परमाधिपतिको निर्देशनअनुसार उनले बीपीलाई गिरफ्तार गरेको भन्ने चर्चा त्यतिबेला चलेको थियो ।

कतिपयले ०१७ सालको घटनालाई कार्यान्वयनमा लैजान तत्कालीन प्रधानसेनापतिको सट्टामा आफ्नै ज्वाइँ नाता पर्ने दोस्रो दर्जाका रथी सुरेन्द्रबहादुर शाहको साथ लिएर महेन्द्रले मिसन फत्ते गरेको पनि भन्ने सुनिन्छ । त्यो हुँदै होइन । नेपाली सेनामा प्रधानसेनापति भएपछि शाहले थुप्रै सुधारका काम गरे । शाहअघिका प्रधानसेनापति निरशमशेरको पालामा नेपाली सेना र नेपाल प्रहरीका दर्जामा संस्कृतीकरण घुसाइएको थियो । यसमा हिन्दु पुरातनवादी पक्ष हाबी भएको मानिन्थ्यो । प्रशासनका साथै सुरक्षा अंगमा सबै चीजको नाम फेर्ने प्रचलन पनि त्यतिबेलै सुरु भएको हो । नेपाल प्रहरीको उच्च दर्जालाई आईजीपी भन्ने गरिन्थ्यो तर प्रहरी महानिरीक्षकबाट बोलाउन थालियो । नेपाली सेनामा पनि राजालाई सुपि्रम कमान्डर इनचिफको सट्टा परमाधिपति भनेर संस्कृतीकरण गरियो ।

चारतारे मुख्य जनरल कमान्डर इन-चिफलाई प्रधानसेनापति, तीनतारे जनरललाई लेफि्टनेन्ट जनरलको सट्टा रथी, मेजर जनरललाई उपरथी, बि्रगेडियर जनरलको सट्टा सहायक रथी भनेर संस्कृतीकरणको सम्बोधन थालियो । प्रधानसेनापति शाह सेनापति हुँदादेखि नै हो, सेनामा प्रचलित राणा, शाह जर्नेललाई राजा र तिनका श्रीमतीलाई रानी, हजुर, बक्सियोस्, प्रभु इत्यादि शब्द प्रयोग नगर्न उर्दी नै जारी गरे । तत्कालीन सेनामा सबैले सबैलाई तपाईं सम्बोधन गर्ने आदेश जारी भयो । यसलाई त्यतिबेला प्रगतिशील कदम मानियो ।

नाम बदल्ने संस्कृतीकरणको घटना नेपाल राष्ट्र बैंकसम्म पुग्यो । तत्कालीन गभर्नर कुलशेखर शर्मा संस्कृतीकरणको विरोधमा उभिए । राष्ट्र बैंकका दर्जा फेर्ने भए राजीनामा दिनेसम्मको चेतावनी उनले तत्कालीन सरकारलाई दिएको चर्चा सुनिन्थ्यो । शर्माकै कारण राष्ट्र बैंकमा यो निर्णयले प्रवेश पाएन । त्यही कारण अहिले पनि राष्ट्र बैंकमा गभर्नर, डेपुटी गभर्नरजस्ता पद यथावत रहन सकेका हुन् भनिन्छ ।

सेनाबाट अवकाशपछि दुर्गम विकास समितिको अध्यक्षमा कार्यरत रहँदा शाहसँग कैयौँ जिल्ला घुम्ने अवसर मिल्यो । समितिको जिम्मेवारी वहन गर्ने क्रममा शाहसँग दैनिक सम्पर्कमा रहनुपथ्र्यो । पेसाले सैनिक भए पनि साहित्यप्रति बढ्ता लगाव थियो, उनको ।

शाहलाई राजा महेन्द्रका रणनीतिक सल्लाहकारका रुपमा चिनिन्थ्यो । रणनीतिक अध्ययनकै क्रममा उनले सेनापति भएपछि जुम्ला, हुम्ला पैदल भ्रमण गरे । गोप्य रुपमा तिब्बत ल्हासा भ्रमण गरे । चीनकै सहयोगमा बनेको कोदारी राजमार्ग हुँदै पहिलोपल्ट ल्हासा भ्रमण गर्ने उनै थिए ।

राजा महेन्द्रकै रणनीतिलाई कार्यान्वयनमा लैजान शाहको योगदान महफ्वपूर्ण रहेको मानिन्थ्यो । राजा महेन्द्रलाई पदच्युत गर्न भारतले तत्कालीन नेपाली कांग्रेसलाई सशस्त्र सहयोग उपलब्ध गराएको भनिन्थ्यो । सन् १९६२ मा चीन-भारत सीमा युद्ध भयो । युद्धमा पराजित भारतले कांग्रेसलाई ४० किमि सीमा वरपर सशस्त्र गतिविधि गर्न रोक्यो । त्यतिबेलै उत्पत्ति भएको हो- तत्कालीन कांग्रेसलाई सम्बोधन गर्ने शब्दावली, अराष्ट्रिय तफ्व । त्यसपछि भारतीय बिनाविभागीयमन्त्री लालबहादुर शास्त्री राजा महेन्द्र भेट्न नेपाल आए । भारतीयबाट राजा महेन्द्रको शासनलाई पूर्ण रुपमा सम्मान गरियो । यद्यपि चीनसँग घनिष्ट सम्बन्ध बनाएका राजा महेन्द्रलाई शासनाच्युत गराउन भूमिका खेलेको निहुँमा चीनले भारतमाथि आक्रमण गरेको भन्ने चर्चा त्यतिबेला थियो ।

राजा महेन्द्रलाई बलियो बनाउन सेनापति शाहले कुनै कसर बाँकी राखेनन् । राजा महेन्द्रको साख्खै ज्वाइँ नाता पर्नुको कारणले मात्र नभई दुवै जनाबीच शासन-प्रशासन, विदेशी सम्बन्ध, रणनीतिजस्ता विषयमा मन मिल्थ्यो । दुवै जनाको रणनीतिका कारण नै ०१७ सालको घटना घटाउन सहज भएको मानियो । समय-समयमा शाहलाई भेट्न स्वयं राजा महेन्द्र उनको निवास डिल्लीबजार पुग्ने गर्थे । राजा त्यहाँ जानुको अर्थ सूचना र महफ्वपूर्ण सल्लाह बटुल्ने हुने गथ्र्यो ।

 प्रस्तुति : गोकुल अर्याल