राजा महेन्द्रले तत्कालीन जेठा छोरा वीरेन्द्रलाई शासन-प्रशासन सिकाउने अभिप्रायले ०२७ सालको अन्त्यतिर दरबार जाँचबुझ केन्द्र स्थापना गरे । युवराज वीरेन्द्रबाट जाँचबुझ केन्द्र स्थापनाको केही महिनापछि सिंहदरबारस्थित दुर्गम क्षेत्र विकास समितिको कार्यालयमा 'सरप्राइज' भ्रमण भयो । युवराज वीरेन्द्र समितिको कार्यालय आउँदा अध्यक्ष सुरेन्द्रबहादुर शाह धार्मिक यात्रामा काशी गएका थिए । युवराज वीरेन्द्रसँग दार्जिलिङ नर्थप्वाइन्ट अध्ययनताका सामान्य चिनापर्ची थियो । त्यसैले हुनुपर्छ, मलाई देख्नेबित्तिकै अंग्रेजीमै 'आर यू हेअर ?' भने । त्यसपछि मैले कार्यक्षेत्र पर्ने जिल्लाको ठूलो नक्सा देखाएर युवराजलाई समितिबाट भए-गरेका कामकारबाहीबारे एक घन्टाजति बि्रफिङ गरेँ । त्यसको एक घन्टापछि युवराज वीरेन्द्र 'आई विल बी ईन टच विथ यू' भनेर कार्यालयबाट बाहिरिए ।

युवराज वीरेन्द्रले समितिको भ्रमण गरेको महिना दिनपछि तत्कालीन गृहसचिव क्षेत्रविक्रम राणाले गृह मन्त्रालयमा बोलाए । मन्त्रालय पुगेर आफ्नो नाम बताएँ । त्यसपछि गृहसचिव राणाले 'तपाईंलाई भोलि श्री ५ युवराजधिराज सरकारबाट साढे ३ बजे दर्शनभेट हुन्छ । राजदरबारको पूर्वी ढोका (जयनेपाल हलछेउ) जानू' भने । समितिको कार्यालयमा डोरबहादुर विष्टसँग युवराजसमक्ष दर्शनभेटका लागि कसरी प्रस्तुत हुने भनेर छलफल गरेँ । पहिलोपल्ट युवराज वीरेन्द्रलाई भेट्न दौरासुरुवाल लगाएर पूर्वी गेट पुगेँ, ३:१५ बजे । त्यहाँ जाँचबुझ केन्द्रमा काम गर्ने मेरै समूहका अन्य साथीद्वय डा नवराज चालिसे र बालकृष्णलाल जोशी पनि रहेछन् । तर मैले चिनेको थिइनँ । युवराजको कार्यालयबाट एउटा सैनिक आयो र मेरो नाम बोलायो । युवराजको कार्यालय र वासस्थान दुवै रहेको श्रीसदन पुगेँ । युवराजसँगको भेटमा जाँचबुझसम्बन्धी कामलाई कसरी अगाडि बढाउने भनेर छलफल भयो । युवराजले भने, "सामान्यतया जाँचबुझ केन्द्र गठन भएको तिमीलाई थाहा छ । मैले तिमीलाई केन्द्रमा एउटा एसाइन्मेन्ट दिँदै छु ।" अन्य केही विषयमा छलफल गरेपछि श्रीसदनबाट बाहिरिएँ ।

जाँचबुझको अफिस हालको नारायणहिटी संग्रहालय मुख्य ढोकाको बाहिरपट्टी लालदरबारको कम्पाउन्डमा थियो । जाँचबुझमा हामी तीन जना विशेष अधिकृतका रुपमा नियुक्त भएका थियौँ । विज्ञविशेषज्ञमध्ये डा चालिसे राष्ट्र बैंकका जागिरे र जोशी एनआइडीसीमा कार्यरत थिए । बेलायतको इटन, अमेरिकाको हार्वर्ड, बेलायतकै अक्सफोर्ड, टोकियो युनिभर्सिटी, सेन्टजोसेफ नर्थप्वाइन्ट दार्जिलिङमा अध्ययन गरेका युवराज वीरेन्द्रलाई नेपालको परिस्थितिअनुसार यहाँको विकास-निर्माणमा संलग्न गराउने, नेपाली जनजीवनबारे गहिरोसँग अध्ययन र अभ्यास गराउन राजा महेन्द्रले जाँचबुझ केन्द्र स्थापना गरेको भनिन्थ्यो । उक्त जाँचबुझ केन्द्र वीरेन्द्रको प्रत्यक्ष निगरानीमा सञ्चालित थियो ।

जाँचबुझ केन्द्रमा हरेक तीन जनाको कार्यदललाई एउटा विशेष प्रोजेक्ट एसाइन्ट हुन्थ्यो । हामीहरुले गरेको कार्यप्रगतिबारे युवराज वीरेन्द्रलाई ब्रिफिङ गथ्र्यौं । यसअघि अनौपचारिक रुपमा नेपालका विभिन्न स्थान घुमेका वीरेन्द्र त्यसपछि मात्र आधिकारिक रुपमा विकास क्षेत्र भ्रमणमा जान थाले । जाँचबुझ केन्द्रबाट खटिएका हामीले सम्बन्धित क्षेत्रको रेकी गरेर काठमाडौँ आएपछि बुझाएको रिपोर्टका आधारमा वीरेन्द्र भ्रमणमा निस्कन्थे । यस्तो काम पुलिस, सेना, राष्ट्रिय अनुसन्धान विभागबाट पनि हुन्थ्यो ।

यस्तो रिपोर्ट संकलनमा ०२८ मा मेची, कोसीका पहाडी जिल्ला भ्रमणमा म आफैँ गएको पनि थिएँ । भ्रमणका क्रममा युवराजसमक्ष सर्वसाधारणले व्यक्त गर्ने विकास निर्माणका गुनासा, विभिन्न आयोजनामा हुने ढिलासुस्ती, भ्रष्टाचार, अन्य विषयबारे बि्रफिङ अनि डि-ब्रिफिङ पनि गथ्र्यौं ।

केन्द्र स्थापनाको वर्ष दिनमै राजा महेन्द्रको निधन (०२८) भयो र युवराज वीरेन्द्रले शासन सम्हाले । केही समय जाँचबुझ केन्द्र अन्योलमै रह्यो । पछि युवराज वीरेन्द्रको सचिवालयमा रहेको अड्डा राजा भएपछि निजी सचिवालयअन्तर्गत भयो । त्यसपछि राजाको विकास क्षेत्र भ्रमणको सुरुआत जाँचबुझ केन्द्रबाटै हुन थाल्यो । पहिले केन्द्रबाटै रेकी गर्न जाने र हामीले तयार गरेको रिपोर्ट र अन्य रिपोर्टका आधारमा राजा भ्रमणमा निस्कन्थे । राजाको यस्तो विकास क्षेत्र भ्रमणमा म आफैँ ६ पटक सँगै गएको छु । राजाको भ्रमणमा अरु निकाय पनि सक्रिय रहन्थे ।

पटक-पटक काज सरुवा भएर जाँचबुझ केन्द्रमा मैले ४ वर्षजति काम गरेँ । राजाको सवारीमा बोलावट हुनेबित्तिकै जाँचबुझ केन्द्रमा हाजिर हुनैपथ्र्यो । जाँचबुझ केन्द्र पञ्चायत नीति तथा जाँचबुझ समिति स्थापनासँगै विघटनजस्तै भयो । विकास प्रशासन सबलीकरण जाँचबुझ केन्द्रको विशेष कार्यभार थियो । तर पञ्चायत नीति तथा जाँचबुझ समिति पञ्चायत राजनीतिसँग बढी सम्बन्धित थियो ।

प्रस्तुति : गोकुल अर्याल