यसरी लिइयो जंगे खम्पा नियन्त्रण
तिब्बती शरणार्थी कोही शान्तिपूर्ण रुपमा नेपालको हिमाली क्षेत्रमा शरण लिन आए । कोही जंगे खम्पा विद्रोही बनेर चीनसँग गुरिल्ला युद्ध गर्न भारत, अमेरिकाबाट तालिम र हतियारसहित नेपालका तिब्बत छुने जिल्ला प्रवेश गरे ।
चीनमा तिब्बतको शान्तिपूर्ण एकीकरणपछि सन् १९५९ केही असन्तुष्ट तिब्बतीहरु नेपालमा शरणार्थीका रुपमा ओइरिए ।
सुरुमा तिब्बती खम्पा विद्रोहीले चिनियाँ सेनासँग सीमा क्षेत्रमा छापामार युद्ध थाले । गे वाङ्दीको नेतृत्वमा गठन भएको तिब्बती छापामार जंगे खम्पा समूहलाई पश्चिमा राष्ट्र, युरोपेली मुलुक र छिमेकको भारतले मानवीय सहयोगका साथै हतियार पनि उपलब्ध गराएका थिए । विशेषतः पश्चिमा राष्ट्र र भारतबाट युद्धकलामा प्रशिक्षित खम्पालाई नेपालको हिमाली क्षेत्रमा जहाजमार्फत उतारिन्थ्यो ।
तिब्बती खम्पाकै कारण नेपालको हिमाली क्षेत्र अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिको रणनीतिक स्थल बन्यो । यसको उदाहरण भारतीय चेक पोस्ट नै थियो । तर खम्पा नियन्त्रणका बेला भारतीय चेकपोस्ट हटिसकेका थिए । जंगे खम्पाले नेपालभित्रै पनि शाही नेपाली सेना, नेपाल प्रहरीका हातहतियार खोसेर आतंक मच्चाउने, लुटपाटजस्ता अराजक गतिविधि गर्न थाले । जंगे खम्पाहरुले सशस्त्र गतिविधि सञ्चालन गर्न मनाङलाई सेल्टर बनाएका थिए ।
चीन सरकारको अनुरोधमा हिमाली क्षेत्रमा आश्रय स्थल बनाएर सशस्त्र गतिविधि गर्दै आएका जंगे खम्पालाई नियन्त्रणमा लिन नेपाल सरकारले तदारुकता देखायो । तिब्बती शरणार्थी र सशस्त्र खम्पालाई मानवीय सहायता उपलब्ध गराउने पश्चिमा शक्ति र भारतीय संस्थामाथि सरकारले सूक्ष्म निगरानी बढाउने घोषणा तत्कालीन प्रधानमन्त्री कीर्तिनिधि विष्ट (०२५-०३०) बाट भयो ।
खम्पा विद्रोहीलाई चीनसँग लड्न हतियार बोकेर नेपालको उत्तरी क्षेत्र आउने भारतीय जहाजसमेतलाई उडानमा प्रतिबन्ध लगाइयो । तिब्बती शरणार्थीलाई मानवीय सहायता उपलब्ध गराउन अमेरिकाले काठमाडौँ, स्युचाटारमा खोलेको विमानस्थलसमेत बन्द गराइयो । मानवीय सहायता सामग्री बोकेर हिमाली क्षेत्रमा उड्ने जहाजमाथि कडा निगरानी थालियो ।
खम्पा विद्रोह नियन्त्रणका लागि ०२८ मा सरकारले हिमाली क्षेत्रका केही भागमा विदेशीलाई प्रवेश निषेध गर्यो । यसो गर्नुको उद्देश्यचाहिँ तिब्बती जंगे खम्पा विद्रोहीका गतिविधि नियन्त्रणमा लिनु थियो । खम्पा विद्रोह रोकिनुको साटो झन्-झन् बढ्दो थियो ।
मनाङ, मुस्ताङलगायतका जिल्लामा सशस्त्र जंगे खम्पाहरुको नियन्त्रण थियो । बाटो आउजाउ गर्ने स्थानीयलाई समेत तिनले खानतलासी गर्थे । तिब्बत छुने जिल्लामा सरकारको उपस्थिति बढाउन दुर्गम विकास समितिजस्ता संस्था स्थापना गरिए पनि त्यहाँ सुरक्षा संयन्त्रको उपस्थिति न्यून थियो । तिब्बत छुने जिल्लाका प्रशासन र नेपाल प्रहरी शाही नेपाली सेनाको संयुक्त कमान्डमा रहने गरी अपरेसन थालियो ।
९ वटा स्थल सैनिक बटालियन गणसहितको शाही नेपाली सेना हेलिकोप्टरसहित सशस्त्र जंगे खम्पाहरुलाई नियन्त्रणमा लिन मुस्ताङ पुग्यो । मुस्ताङ पुगेका सैनिक अधिकारीले जंगे खम्पालाई हातहतियार बिसाएर आत्मसमर्पण गर्न समयसीमासमेत तोके । सेनाको अगुवाइमा तिब्बती खम्पा नियन्त्रणको प्रयास थालिएसँगै केही छापामार पक्रिए, केही भागेर भारत प्रवेश गरे र केहीले आत्मसमर्पण गरे ।
जंगे खम्पाका कमान्डर वाङ्दीले शाही नेपाली सेनासमक्ष आत्मसमर्पण गरेर मुस्ताङ छाडे । पछि ०२८ सालमा प्रहरी चौकी आक्रमणमा संलग्न हुँदै गर्दा उनलाई दार्चुलामा सेनाले मारिदिएको थियो । कमान्डरको मृत्युपछि जंगे खम्पाहरुका सशस्त्र गतिविधि सेलाउँदै गए ।
हातहतियार बिसाउनेलाई नेपाली नागरिकता दिइने आश्वासन त्यतिबेलाको सरकारले दिएको थियो । नेता मारिएपछि बचेखुचेका छापामारले नेपाल सरकारसँग हतियार बिसाए । आत्मसमर्पण गरेकाहरुलाई निःशस्त्र बनाइयो र शरणार्थीकै रुपमा नेपालमा बस्न इजाजत दिइयो ।
खम्पा विद्रोह नियन्त्रणमा आएपछि हिमाली क्षेत्रलाई आश्रय स्थल बनाइरहेका तिब्बती शरणार्थीलाई नेपाल-चीन छुने सबै दोसाँधबाट हटाइयो । तिब्बत छुने सीमा क्षेत्रमा रहेका केही तिब्बती शरणार्थीलाई ०३२ सालमा पोखरा सारियो । काठमाडौँको स्वयम्भू, बौद्धलगायत स्थानमा पनि शरणार्थीलाई सारियो । हिमाली क्षेत्रमा शरण दिँदा पुनः चीनविरोधी गतिविधिमा संलग्न हुने आशंका हटाउन यसो गरिएको हो ।
दुर्गम विकास समितिको जागिरे भए पनि खम्पा विद्रोह नियन्त्रणका बेला गृह पञ्चायत मन्त्रालयमा तिब्बती शरणार्थी व्यवस्थापनको जिम्मामा रहेर काम गर्ने अवसर मलाई जुटेको थियो ।
प्रस्तुति : गोकुल अर्याल
सम्बन्धित
कम्युनिस्ट पार्टीको गुपचुप गतिविधि गरिरहेका नरबहादुर कम्मर र छाती दुवैतिर जापानी, भारु, ने...
थैले काण्डमा पक्राउ पुर्जी
नारदमुनि स्वयंले अंग्रेजी पढाउँथे । ब्रिटिस फौजको जमदार भएका र त्यति धेरै नपढेका उनले हाम...
नारदमुनि थुलुङको सम्झना
हुन त कतिपयले ममा भारतीय कलाकार मकबुल फिदा हुसैनको प्रभाव परेको भन्ठान्छन् । तर भक्तपुरमा ...
यस कारण घोडाचित्र
राजा वीरेन्द्रले आफ्ना निजी सचिव चेतबहादुर कुँवरमार्फत ६० हजार रुपैयाँ पठाइदिए । त्यही पै...
राजाले दिएको टिकटमा अमेरिका
सरकारी स्वामित्वको अखबार भएको हुँदा व्यवस्थाको विरोध गरेर गोरखापत्रमा व्यंग्यचित्र बनाउन प...
अखबारमा कार्टुनकारिता
जापानको फुकुओका आर्ट म्युजियममा पहिलोपल्ट आयोजित एसियाली कला प्रदर्शनीमा दस अवतार सिर्जना ...