लकडाउनका कारण नेपाल प्रवेश गर्ने सीमानाका बन्द भएसँगै बैतडी, डिलासैनी गाउँपालिका–१ गन्‍नाका इन्द्रसिंह खत्री खाना खर्च सकिएपछि १७ चैतमा उर्लिंदो महाकाली नदी पौडिएरै नेपाल प्रवेश गरे ।

खत्री भारतको बागेश्वर जिल्लाको रिमबाट भोकभोकै ६ दिन पैदलै हिँडेर दार्चुला सदरमुकामपारि धार्चुला पुगे । धार्चुलाबाट दार्चुला प्रवेश गर्ने पुल नखुल्ने सम्भावना देखिएपछि सँगै रहेका साथीहरूले महाकाली तरेर नेपाल पस्‍ने सल्लाह गरे । त्यही अनुसार महाकालीको बहावलाई प्रवाह नगरी नेपाल पुगेकै बेला प्रहरीले समात्यो ।

सँगै जाने अरु साथीहरूले खत्रीलाई समातेपछि महाकाली तर्ने आँट गरेनन् । पछि उनीहरू सुन्सेरा वा बलुवाकोटबाट महाकाली तरेर नेपाल प्रवेश गरे । खत्री भन्छन्, “पेटले खाना मागे पनि खल्तीमा सुको थिएन । भारतीय सुरक्षाकर्मीले गाड (नदी) बगरमा करिब तीन सय हाराहारीका हामीलाई भेँडाबाख्रा खाँदेजस्तो गरी राखेको थियो । सबैले जाऔँ भनेपछि म पौडेर आएँ ।” खोलामा पौडने क्रममा शरीरमा लगाएका कपडा पानीले बगाएको उनले सुनाए ।

१२ वर्षदेखि भारतीय मालिकको खच्चड चराउँदै आएका खत्री गत कात्तिकमा बागेश्वर जिल्लाको रिम गएका थिए । “गाउँघरको किसानीले खान नपुग्‍ने हुँदा भारतमा कुल्ली मजदुरी नगरी गुजारै चल्दैन । भारतमा घरखर्चको जोहो गर्न गएको ५ महिना भए पनि रित्तै हात फर्केको छु । खेतीपाती लगाउने र भित्र्याउने बेला घरमा बस्ने र बाँकी समय बर्सेनि ज्याला मजदुरी गर्न भारतका विभिन्‍न ठाउँ चहार्दै आएका छौँ,” खत्री सुनाउँछन् ।

घरमा काजबार (चाडपर्व) आए साहूबाट ऋण काडेर मनाउनुपर्ने स्थिति थियो । केही वर्षदेखि भारतको ज्याला मजदुरीले उक्त समस्या टरे पनि बालबच्चालाई शिक्षा दिन भने गाह्रो भइरहेको खत्रीको गुनासो छ ।

बर्सेनि धार्चुला र रिम गुलावसिंह कुटियालका खच्चड ओहोरदोहोर गराउने उनी कोरोना त्रास फैलिन थालेपछि खच्चड एक साथीको जिम्मा छाडेर घर फर्कन धार्चुला आए । मालिकपत्नीले घरखर्चसमेत नदिएकाले महाकाली तरेर नेपाल जानुको विकल्प देखेनन् ।

दार्चुला सदरमुकाममा रहेका ठूलाबडा मानिसको घरमा यसअघि काम गरेकाले खान बस्‍न पाइने आश थियो । नभए दुई/तीन दिन हिँडेरै घर पुगिने आशमा महाकाली तर्ने आँट थपिएको खत्री बताउँछन् ।

बैतडी पुर्चौडी नगरपालिका–७ ऐरीगाउँका दमन ऐर तीन दिन पैदल हिँडेरै बोगेश्वर, थल, डिडीहाट हुँदै धार्चुला पुगे । धार्चुलाको महाकाली बगरमा तीन दिनसम्म भोकभोकै घाम, पानी, हावाहुरी सहेर बसे । राम्ररी सुत्‍न त परैको कुरा ।

पेटभरि खान नपाएपछि महाकाली नगरपालिका–७ स्थित सुरकडाबाट महाकाली तरेको उनको दुखेसो छ । मजदुरी गरेर १७ जनाको समूहमा आएका उनीहरू सीमानाकाबाट ३ जना मात्र गत १९ चैतमा महाकालीमा पौडेर आएका थिए । “ऋण तिर्न र बालबच्चाहरूको पढाइ खर्च जुटाउन भारतमा मजदुरी गर्नुपर्छ । ७ वर्षदेखि यसरी नै घर खर्च बेहोर्दै आए पनि यसपालि कोरोना त्रासले सबै आउन थालेपछि हिँडेरै यहाँ पुगियो । स्वदेश छिर्न नपाएपछि जोखिम मोलेरै महाकाली पौडिएर नेपाल प्रवेश गर्‍यौँ,” दमन भन्छन् ।

बैतडी डिलासैनी गाउँपालिका–२ का लोकेन्द्र बोहरा पनि १९ चैत दिउँसो महाकालीमा पौडी खेलेर नेपाल प्रवेश गरे । बोहरा घरको आर्थिक अवस्था कमजोर भएकाले दुई महिनाअघि भारतमा मजदुरी गर्न पुगेका थिए ।

केही समय मजदुरी गरेर घरपरिवारको जोहो जुटिरहेको समय कोरोना त्रासले सँगै रहेका साथीहरू घर फर्किन थाले । मजदुरी छाडेर भारतको दरबाट १५ जनाको समूहका आएका बोहरा तीन दिन पैदलै हिँडेर खलंगा पुगे । दुई दिनसम्म पनि नेपाल–भारत जोड्ने पुल नखुलेपछि महाकाली पौडिएर नेपाल आउन थाले । नेपाल प्रवेश गर्नेबित्तिकै सीमा क्षेत्रमा खटिएका प्रहरीले उनलाई समाते ।“उताको भीडभाडले भोक र रोगले मरिएलाजस्तो भयो । त्यसैले महाकाली पौडिएर भए पनि स्वदेशमै दु:ख–कष्ट सहेर बस्‍न मन लाग्यो,” बोहरा भन्छन् ।

भारतमा नेपाली मजदुरलाई एउटै कोठामा २५/३० जना र ठूला हलहरूमा २ सय हाराहारी क्‍वारेन्टाइनमा राखिएको छ । यस्तो भीडले संक्रमण बढ्ने सम्भावना बढी भएकाले क्‍वारेन्टाइनमै बस्‍नुपरे स्वदेशमै बसौँला भनेर महाकाली तरेरै यहाँसम्म आइपुगिएको उनी सुनाउँछन् ।

बैतडी पुर्चौडी नगरपालिका–८ मल्लादेहीका उत्तम बोहरा नेपालमा काम–माम नपाइने हुँदा बाध्यतावश मुग्लान पस्‍नु परेको बताउँछन् । भन्छन्, “वैशाखमा काटेको गहुँ असारलाई पुग्दैन, असोजमा भाँचेको मकै मंसिरलाई पुग्दैन । गाउँघरको खेती किसानीले दुई/तीन महिनालाई पनि खान नपुग्‍ने हुँदा भारतमा मजदुरीको विकल्प छैन । आफ्नो र घरपरिवारको खर्च जोहो गर्न वर्षौंदेखि भारतको मजदुरीले गुजारा चल्दै आएको छ ।”

दसैँ–तिहार मनाएर दैनिक ज्यालादारीमा मजदुरी गर्न गत कात्तिकमा भारतको बागेश्वरी जिल्ला पुगेका बोहराको विशुु त्यार (नयाँ वर्ष) मनाउन घर आउने योजना थियो । कोरोना संक्रमण बढ्न थालेसँगै ठेकेदारले घर फर्किन भनेपछि उक्त ठाउँमा काम गर्ने सबै नेपाली तीन दिन पैदलै हिँडेर नेपाली सीमासम्म पुगे ।

नेपालको सीमामा पुगेको १८ चैतमा चार दिन भएको थियो । खाना र थातबासको टुंगो थिएन । उनी सुनाउँछन्, “दार्चुला नाकाबाट नेपालीहरूलाई स्वदेश जान दिँदै छ भन्ने सुनेपछि भोक र निद्राको प्रवाह नगरी तीन दिनमा यहाँ आइपुगियो । घर नजिकै पुगेपछि झन् बिजोग भयो । संयुक्त परिवार भएकाले काम थोरै, खाने संख्या धेरै भए पनि ज्यालादारी नगरे चुलो बल्दैन ।”

वर्षमा दुई खेती पाक्ने हुँदा खेतीपातीको काम नभएका बेला वर्षमा दुई/तीन पटकसम्म भारतमै मजदुरी गरेर परिवार पाल्दै आएको उनले सुना ।

बैतडी पुर्चौडी नगरपालिका–७ ऐरीगाउँका देवबहादुर ऐर विशु त्यारको खर्च जोहो गर्न माघेसंक्रान्ति खाएर सडक निर्माणको काम गर्न बागेश्वर जिल्ला पुगेका थिए । “अहिले हामी १५ जना सीमा पुगेका छौँ । अझै अढाई सय जति बाटोमा अलपत्र अवस्थामा छन् । नैनीतालबाट पैदलै हिँडेर पिथौरागढ जिल्लाको पनारघाटमा अड्किएका छन्,” उनी भन्छन् ।

कोही बैतडीको झुलाघाट नाकाबाट स्वदेश फर्कन हिँडेर आइरहेको उनी बताउँछन् । साइट ठेकेदारले तीन महिनालाई काम बन्द हुने सूचना दिइसकेको छ । तीन महिनासम्म खानपिनको समस्या हुने भएपछि हिँडेरै स्वदेश फर्किनु परेको उनीहरूको भनाइ छ ।

“ठेकेदारले घर जानू भनेपछि सबै कामदार सडक निर्माण स्थलबाट हिँडिसकेका छन् । तीन दिनको बाटोमा खान नपाएपछि सबैले बागेश्वर नजिकको चलीगाउँमा मागेको धान ओखलमा कुटेर भात पकाएर खानु पऱ्यो ।

“दैनिक ज्यालादारीमा काम गर्नुपर्ने हुँदा ठेकेदारहरूले हिसाब नभएको भन्दै बाटो खर्च मात्र दिए । सबै खर्च बाटोमै सकियो । घरमा आमाबुबाले विशु मनाउन केही रुपैयाँ लिएर आन्छ भनेर सोचेका होलान् । आफू भने सबै खर्च सकिएर रित्तिएको अवस्थामा छौँ,” उनीहरू आफ्ना पीडा सुनाउँछन् ।

पुर्चौडी नगरपालिका–२ महादेवस्थानका नरेश भण्डारी नेपालमा अलपत्र परेका विदेशीलाई नेपालकै विमानबाट आफ्नो देश पठाउने तर सीमाका विभिन्‍न ठाउँमा अलपत्र परेका नेपाली नागरिकलाई सीमाबाटै स्वदेश प्रवेश गर्न नदिनु विडम्बना भएको सुनाउँछन् । भन्छन्, “हामी नेपालका नागरिक होइनौँ र ? हामी सबैसित नेपालको नागरिकता छ । भारतमा पनि क्‍वारेन्टाइनमा बस्‍नु भनेको छ । भेँडाबाख्राजस्तै एकै ठाउँ सयौँको संख्यामा कोचेर राखेको छ । क्‍वारेन्टाइनमा बस्‍नुपरे आफ्नै देशमा बसौँला भनेरै सीमासम्म आइपुगेका हौँ । सरकारले हामीलाई विदेशीसरह व्यवहार गर्‍यो ।”

दार्चुला नाकाबाट नेपाल जान दिइरहेको स्थानीयले भने पनि ३५ जनाको समूहमा रहेका उनीहरू रातदिन खाना नखाएर सीमापारि बसिरहेको तीन दिनसम्म स्वदेश जान पाएका छैनन् । “८ महिनाअघि कामको खोजी गर्दै थलसम्म पुगियो । उक्त ठाउँमा अन्य गाउँलेहरू पनि मजदुरी गरिरहेकाले घरमा साहूको ऋण तिर्न लामो समय काम गरियो । काम पाइने हुँदा आउने दसैँमा घर फर्केने सोच थियो । कोरोनाको त्रासले सबै आउन थालेपछि म पनि सँगै आएको हुँ,” भण्डारी भन्छन् ।

अहिले तीनै जना बलुवाकोटस्थित विद्यालयको क्‍वारेन्टाइनमा बसेका छन् । एक कोठामा १४ जनालाई राखिएको यो विद्यालयमा उनीहरूसँगै ७० जना नेपाली मजदुर बसेका छन् ।

यस्तै, सुदूरपश्चिम र कर्णाली प्रदेशका विभिन्‍न जिल्लाका सयौँ संख्याका मजदुरलाई धार्चुला र जौलजिवी क्षेत्रका ५ स्थानमा एक साताका लागि सीमापारि क्‍वारेन्टाइनमा राखिएको छ । भारतमा अलपत्र नेपाली मजदुरमध्ये धार्चुलास्थित महाकालीमा निर्माण गरिएको गौशालामा ३ सय ८०, मिनिस्टेडियममा ३ सय ५, जौलजिवीमा २ सय र गलातीको फायर ब्रिगेडमा ३२ जनाको खानबस्‍न र स्वास्थ्य चेकजाँचको व्यवस्था गरिएको भारतीय पक्षले जनाएको छ । पारि धार्चुलाको क्‍वारेन्टाइनमा रहेका नेपालीहरूको अवस्थाबारे भारतीय पक्षसँग निरन्तर समन्वय गरिरहेको प्रमुख जिल्ला अधिकारी यदुनाथ पौडेल बताउँछन् ।