सही कमान्ड गर्न सकेको भए कोभिड– १९ महामारी रोकथाम र नियन्त्रणको नेतृत्व स्वास्थ्य तथा जनसंख्यामन्त्री भानुभक्त ढकालले गरिरहेका हुन्थे । विश्वासपात्रको साँघुरो घेराभित्र सीमित हुँदा मन्त्रालय कमजोर हुँदै स्वास्थ्य सामग्री खरिदलगायत महामारी नियन्त्रणमा नेपाली सेना हावी हुन पुगेको छ ।

मन्त्री ढकाललाई साँघुरो घेराभित्र राख्ने कोर अफ कोर टिममा छन्, विज्ञ सल्लाहकार डा खेमबहादुर कार्की, नीति योजना महाशाखा प्रमुख डा गुणराज लोहनी र प्रवक्ता डा जागेश्वर गौतम ।

डा कार्की ९ चैतको मन्त्रिपरिषद् बैठकबाट मन्त्रालयका विज्ञ सल्लाहकार नियुक्त भएका हुन् । उनको पहुँच मन्त्री ढकालभन्दा माथि प्रधानमन्त्री केपी ओलीसम्मै छ । कार्की पञ्चायतको अन्त्यतिर अनेरास्ववियुको काठमाडौँ जिल्ला अध्यक्ष थिए । उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालय चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान (आईओएम) का समुदाय चिकित्सक विभाग प्रमुखसमेत हुन् । त्यसअघि नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्को कार्यकारी सदस्यसचिव थिए । मन्त्री ढकालका प्राय: सबै निर्णय उनकै सल्लाहमा हुने गरेको मन्त्रालय स्रोत बताउँछ ।

कोसी अस्पतालका मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट रहेका डा लोहनीलाई आफू मन्त्री नहुँदैदेखि निमित्त महानिर्देशक र अहिले महाशाखा प्रमुख बनाउन मोरङका सांसदका रूपमा ढकालको भूमिका रह्यो । २२ जेठमा उनले मन्त्रालयमा हेरफेर गरे । स्वास्थ्य विभाग महानिर्देशक महेन्द्र श्रेष्ठलाई मन्त्रालय तानेर उनको ठाउँमा डा दीपेन्द्ररमण सिंहलाई नियुक्त गरे । डा विकास देवकोटाको सट्टामा परोपकार प्रसूतिगृहका निर्देशक रहेका डा गौतमलाई प्रवक्ताका रूपमा भर्खरै आफ्नो कोर टिममा ल्याएका छन् ।

कोर टिमभित्र रहेका स्वास्थ्य विभाग महानिर्देशक महेन्द्र श्रेष्ठलाई हटाएसँगै विश्वासपात्रका रूपमा उनलाई मन्त्रालय ल्याएका हुन् । गौतम तिनै हुन्, जो खगराज अधिकारी स्वास्थ्यमन्त्री हुँदा मेडिकल काउन्सिल अध्यक्ष नियुक्त भएका थिए । २० वर्षे सेवावधि पुग्न तीन महिना बाँकी रहेकाले अयोग्य भन्दै विरोध मात्र भएन, अदालतमा समेत निवेदन परेपछि उनले राजीनामा दिनु परेको थियो ।

मन्त्री ढकालको कोटरीमा श्रेष्ठ बाध्यात्मक रूपमा पुगेका हुन् । उनी श्रेष्ठलाई महानिर्देशक बनाउन त्यति इच्छुक थिएनन् । उपप्रधान तथा रक्षामन्त्री ईश्वर पोखरेलको जोडबलले उनी बाध्य बने । औषधी खरिद प्रकरणमा श्रेष्ठले मन्त्री पोखरेल र ढकाललाई पनि सँगै ताने ।

भ्रष्टाचारमा फस्ने भयले हठात् ओम्नी ग्रुपसँग सम्झौता रद्द गरेपछि मन्त्री ढकाल र महानिर्देशक श्रेष्ठबीच सम्बन्ध चिसिएको थिए । महँगो दरमा गरिएको स्वास्थ्य सामग्री खरिदका कारण चौतर्फी आलोचना बेहोर्नुपरेपछि त्यसलाई मत्थर पार्न महानिर्देशक श्रेष्ठलाई हटाइयो ।

स्वास्थ्यमन्त्री ढकाललाई नेकपाभित्र प्रधानमन्त्री ओलीका विश्वासपात्रकै रूपमा हेरिन्छ । उनी पहिलो चरणमै मन्त्रिपरिषद्‌मा पर्ने अनुमान गरिएको थियो । ढकाललाई छाडेर उनीभन्दा जुनियर गोकुल बाँस्कोटा सिंहदरबार भित्रिए । ओली गुटभित्रको उपगुटको कोपभाजनमा परेको भन्दै चित्त दुखाएका उनले झन्डै चार महिना बालुवाटारमा पाइला टेकेनन् ।

विवादित अभिव्यक्तिका कारण कानुन, न्याय तथा संसदीय व्यवस्थामन्त्री शेरबहादुर तामाङले राजीनामा गरेपछि बल्ल उनको सिंहदरबार ढोका खुलेको हो । कानुन मन्त्रालयमा खासै भूमिका देखाउन नपाउँदै उनी स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय सारिए । कोरोना महामारी नियन्त्रणको कमान्ड सम्हाल्नुपर्ने स्वास्थ्यमन्त्री ढकाल त्यो नेतृत्व देखाउन नसक्दा अहिले जंगी अड्डाको छायामा परिरहेका छन् । “उहाँले मन्त्रालय हाँक्न सक्नुभएन,” मन्त्रालयका एक उच्च अधिकृत भन्छन्, “साघुँरो घेराभित्रबाट काम गर्ने बानी रहेछ । सबैको साथ लिएर हिँड्न नसक्दा विवादमा पर्नुभयो ।”

प्रवक्ता डा विकास देवकोटामाथि मन्त्रालयको प्रतिरक्षा गर्न नसकेको आरोप लाग्यो । १८ चैतमा नियमित पत्रकार सम्मेलनमा उनले र्‍यापिड किट परीक्षण नगरी प्रयोगमा नल्याउने धारणा व्यक्त गरे । मन्त्रालयले खरिद गरेको आरडीटी किटबारे त्यसले थप आशंका पैदा गर्‍यो ।

आरडीटी परीक्षण गुणस्तर र विश्वसनीयतालगायत मन्त्रालयमाथि लागेका थुप्रै आरोप खण्डन नगरेको भन्दै मन्त्री ढकाल असन्तुष्ट थिए । प्रवक्ताले असहयोग गरेको भन्दै मन्त्री ढकालले विज्ञ सल्लाहकार डा कार्कीलाई अघि सारेर आफ्नो बचाउ गरेका थिए । मन्त्रालयले खरिद गरेको नभई अनधिकृत स्रोतबाट बजारमा वितरण तथा प्रयोग भइरहेको किटबारेको प्रस्टीकरणसहित विज्ञ सल्लाहकार कार्कीबाट मन्त्रालयकै लेटरप्याडमा १९ चैतमा प्रेस विज्ञप्ति जारी गरिएको थियो ।

सल्लाहकारले मन्त्रालयको लेटरप्याड प्रयोग गरी विज्ञप्ति जारी गर्नुलाई उच्च स्वास्थ्य अधिकारीहरू अनधिकृत भन्छन् । पूर्वस्वास्थ्य सचिव डा सुधा शर्माले फेसबुकमा लेखेकी थिइन्, ‘टेस्ट किटबारे गुनासो आएपछि सल्लाहकारले मन्त्रालयको आधिकारिक पत्र प्रयोग गरी जारी गरिएको सूचना पढियो । उनले मन्त्रालयको विज्ञप्ति जारी गर्ने अधिकार कसरी पाए ?’

सल्लाहकार कार्की भने आईडीटीबारे धेरै भ्रम सिर्जना भएपछि त्यसलाई प्रस्ट पार्न आफूले स्वास्थ्यमन्त्रीकै सल्लाहमा विज्ञप्ति जारी गर्नु परेको बताउँछन् । भन्छन्, “मैले एक्लै आफूखुसी गरेको होइन । धेरै भ्रम सिर्जना भएपछि मन्त्रीको सल्लाहमै गरेको हो । तर विरोध गर्नेहरूले पावर बढाएको ठाने ।”

मन्त्रालयका हरेक विवादित निर्णयमा विज्ञ सल्लाहकार कार्की जोडिएका छन् । ओम्नी समूहसँगको विवादास्पद खरिद प्रकरण होस् वा रेपिड टेस्ट (आरडीटी) परीक्षण तथा किटको गुणस्तर जाँचदेखि कोरोना संक्रमितको डिस्चार्जसम्बन्धी मन्त्रालयले जारी गरेको गाइड लाइनमा समेत उनी मुछिए । विश्व स्वास्थ्य संगठनको मे २७ को गाइडलाइनअनुसारै त्यसरी पत्राचार गरिएको मन्त्रालयको दाबी छ । तर उत्पन्न आशंका र भय अन्त्य गर्ने गरी प्रस्ट्याउन भने स्वास्थ्य अधिकारीहरूले सकेनन् ।

ओम्नी समूहसँगको दररेट नेगोसेसनमा उनी संलग्न थिए । बजार मूल्यभन्दा धेरै महँगो खरिद सहमतिमा उनको ‘अनधिकृत’ हस्ताक्षरसमेत छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयमा प्रवक्ता हुँदाहुँदै आरडीटीको गुणस्तर जाँचसम्बन्धी विवादमा विज्ञ सल्लाहकारको हैसियतमा छुट्टै प्रेस विज्ञप्ति जारी गरे ।

कोभिड– १९ संकट व्यवस्थापन केन्द्र (सीसीएमसी) ले नचाहँदा नचाहँदै स्वास्थ्य मन्त्रालयले आरडीटी परीक्षणलाई निरन्तरता दिनुमा पनि डा कार्कीकै अडानले काम गरेको छ । नेपाली सेना र स्वास्थ्य मन्त्रालयबीच सीसीएमसी बैठकमा थुप्रै पटक पीसीआर कि आरडीटीबारे विवाद भएको छ ।

“आरडीटी परीक्षणबारे धेरैको बुझाइमा समस्या रह्यो,” उनी प्रस्टीकरण दिन्छन्, “यो रोग पत्ता लगाउन होइन । कोभिड– १९ को संक्रमणको स्थिति स्क्रिनिङ गर्न र त्यसकै आधारमा परीक्षणको दायरा बढाउनका लागि हो ।”

विज्ञ सल्लाहकार कार्कीको हालीमुहाली चलेपछि स्वास्थ्यमन्त्री ढकालको सचिवालयभित्रै असन्तुष्टि बढेको छ । कार्की र प्रेस संयोजक माधव तिवारी एकातर्फ छन् भने निजी सचिव लीलाराज पौडेल, स्वकीय सचिव भुवन खतिवडा र विष्णु खनाल अर्कोतर्फ देखिन्छन् ।

“एउटा विधिमा जानुपर्छ भन्दा धेरैको स्वार्थमा धक्का लागेको होला । चित्त दु:खेको होला,” डा कार्की भन्छन्, “स्वास्थ्य प्रणाली निकै कमजोर छ । संघीय कार्यालयले प्रदेश र प्रदेशले स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन गर्न नसक्ने स्थितिले पनि तालमेल मिलाएर काम गर्न कठिनाइ भइरहेको छ ।”

आफूले नेगोसिएसन टिमको सदस्यका रूपमा ओम्नीसँगको सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेको उनी बताउँछन् । अर्जेन्ट कोटेसन माग्दा दुई कम्पनीका प्रस्ताव आएको थियो । नेगोसेसन टिमको सदस्यका रूपमा आफूले गरेको हस्ताक्षरलाई डा कार्की मूल सम्झौताअघिको ‘माइन्युट सिग्नेचर’ का रूपमा लिनुपर्ने बताउँछन् ।

कोभिड– १९ नियन्त्रणको अग्र मोर्चामा रहेका चिकित्सकसँग मन्त्रालय नेतृत्वले राम्रो समन्वय र परिचालन गर्न सकेको छैन । स्वास्थ्यमन्त्री स्वयं गैरवामपन्थी चिकित्सकप्रति पूर्वाग्रही रहेको आरोप लागेको छ । ०७४ को निर्वाचनमा मोरङ– ३ मा उनका निकटतम प्रतिद्वन्द्वी थिए, कांग्रेस उम्मेदवार डा सुनील शर्मा । उनी नोबेल मेडिकल कलेज सञ्चालक हुन् । उनले सिंगो अस्पताल र स्वास्थ्यकर्मी परिचालन गरेर चुनावी प्रचारलाई स्वास्थ्य शिविरझैँ बनाइदिए ।

नि:शुल्क उपचार, वडा–वडा स्वास्थ्यशिविर र गम्भीर बिरामीलाई अस्पतालमै लगेर अपरेसनसमेत गर्न थालेपछि ढकाललाई चुनाव जित्न निकै मिहिनेत गर्नु परेको थियो । “डाक्टरसँग चुनाव लडेकाले उहाँ फरक विचारका सबै डाक्टरलाई अहिले पनि प्रतिद्वन्द्वी ठान्नुहुन्छ,” प्रजातान्त्रिक धारका एक चिकित्सक भन्छन्, “चिकित्सकको विश्वास जित्न नसक्दा उहाँको कमान्ड कमजोर बन्यो ।”