हिजोआज मनोविश्लेषक वासु आचार्यको दैनिकी फेरिएको छ । बच्चालाई कथा सुनाउँछन् । कोठाको साजसज्जा मिलाउँछन् । गीत सुन्छन् । पुस्तक पढ्छन् । श्रीमतीसँग रमाइला गफ गर्छन् ।

आचार्यलाई धेरैपछि यसरी घरमा आनन्द लिने अवसर जुरेको हो । व्यस्त दैनिकीबाट फुर्सद निकाल्न पहिला हम्मेहम्मे पर्थ्यो । दसैँ–तिहारजस्ता चाडपर्व पनि दौडधूपमै बित्थ्यो । श्रीमती, छोराछोरीसँग पुराना कथा हालेर रत्तिन पाइँदैनथ्यो ।

"कहिले फुर्सद होला र आनन्दले बस्‍ने बेला आउँछ भनेर सोच्थेँ," आचार्य भन्छन्, "कारोना संक्रमणको डरमा सुरु भएको लकडाउनले परिवारसँग रमाउने समय मिलेको छ ।"

मनोविश्लेषक आचार्यले समय कटनीका लागि जे गरिरहेका छन्, त्यसले लकडाउनको सदुपयोगमात्र भइरहेको छैन, पारिवारिक आत्मीयता पनि बढाएको छ । पुस्तान्तरका अनुभव साटफेर भइरहेका छन्, जसले नयाँ पुस्ता र पुरानो पुस्ताका सोचाइको फरकपन बुझिएको छ ।

आचार्यको जस्तो दैनिकी सामाजिक सम्बन्धलाई कसिलो बनाउन सहयोगी हुन्छ । सकारात्मक सोचको विकास गराउँछ । सकारात्मक सोचले प्रतिरोधात्मक क्षमताको विकास गराउँछ ।

अहिले कोराना संक्रमणको डरले हरेक व्यक्तिमा तनाव थपेको छ । अझ, विभिन्‍न सामाजिक सञ्‍जालमा आउने भ्रामक समाचार र अफवाहले मनोसामाजिक समस्या निम्तिन थालेका छन् । एकातिर अपुरा सूचनाले निम्त्याएको सन्त्रास छ भने अर्कातिर एक्कासि घरभित्रै लकडाउन हुनुपर्ने बाध्यता ।

आकस्मिक परिघटनापछि संसारभर नै मनोसामाजिक समस्या सिर्जना हुन्छ । त्यही कारण अहिले पनि आचार्यको फोन बजिरहन्छ, मनोपरामर्शका लागि । आचार्य भन्छन्, "कोरोनाका कारण सिर्जना भएको मनोसामाजिक समस्या लिएर फोन गर्नेहरूलाई निःशुल्क परामर्श दिइरहेको छु ।"

लकडाउनको अघिल्लो दिनसम्म सयौँलाई मनोपरामर्श दिइरहेका आचार्यलाई पनि एक्कासि घरभित्र बस्दा छटपटी र औडाहा त भएकै थियो । तर मनलाई बाँधेर राखे, खुसी, सकारात्मक सोच, सामाजिक सम्बन्ध र दैनिकी परिवर्तन गरेर । त्यही कारण आपतकालीन अवस्थाबाट मुक्ति लिन सबैभन्दा पहिला व्यक्तिमा स्वीकार गर्ने क्षमता र आदत हुनुपर्ने आचार्य औँल्याउँछन् । भन्छन्, "आपतकालीन अवस्थाको स्वीकोरोक्तिले आत्मबल बढाउँछ र सुरक्षित हुन सिकाउँछ ।"

मनोविद्‌हरूका अनुसार अपर्झट आउने परिस्थितिले व्यक्तिको मनोविज्ञान प्रभावित भइरहन्छ । विपत्तिले चिन्ता र तनावमात्रै ल्याउँदैन, त्यसबाट उम्किन नजान्दा डिप्रेसन र मनोरोगसम्म पुगिन्छ । जब संसारभर कोराना संक्रमणको फैलावटले नेपाली सीमा छोयो, त्यसपछि नेपाली समाज पनि चिन्ता र तनावमा फसेको छ । सामाजिक सञ्‍जालमा आउने गलत र भ्रामक सूचना, पीडाजन्य घटनाको प्रचार, नकारात्मक सोचको विस्तारले कोरानाबाट बच्‍ने उपायको खोजीभन्दा डर, आतंक र अत्यासको फैलावट बढ्ता हुने गरेको छ ।

१२ वैशाख ०७२ को भुइँचालोकै उदाहरण लिँदा पनि मनोसामाजिक समस्या जटिल देखिन्थ्यो । अकस्मात् आइलागेको त्यो विपत्तिको सन्त्रासबाट छुटकारा खोज्‍नेभन्दा त्यही घटनाको वरिपरि रहेर गरिने अनेकन अड्कलबाजीले मनोविज्ञानमा गम्भीर असर पुर्‍याएको थियो ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयका मनोविज्ञान विषयका प्राध्यापक शिशिर सुब्बाका अनुसार भुइँचालोको बेलामात्रै ३३ देखि ३६ प्रतिशत नेपालीमा मनोवैज्ञानिक समस्या थिए । त्यसमा पनि महिला र बालबालिकामा यो समस्या बढी थियो । एन्जाइटी र डिप्रेसनमा पर्ने त्यो संख्या निकै डरलाग्दो रहेको सुब्बाको अनुभव छ ।

तीमध्ये अधिकांश पूर्वावस्थामा फर्किए, जसको महत्त्वपूर्ण भूमिका सामाजिक सम्बन्ध थियो । सुब्बाको भनाइमा नेपाली समाजको बनोट, विश्वास र अन्तरसम्बन्धले भुइँचालोको समयमा धेरै हदसम्म मनोवैज्ञानिक समस्या पूर्वावस्था आउन सहयोगी बनेको थियो ।

सुब्बाको अनुभवमा ४ वर्षअघिको भुइँचालोमा समाजको बनोटले ठूलो संख्यामा नेपाली मनोसामाजिक समस्याबाट उम्किएका थिए । भुइँचालोबाट सिर्जित मनोसामाजिक समस्या तामाङ समुदायमा सबैभन्दा छिटो पूर्वावस्थामा आएको थियो । सुब्बा भन्छन्, "नेपाली समाजको बनोट सहयोगी छ, त्यसले गर्दा मनोसामाजिक समस्या छिटो पूर्वावस्थामा फर्किन्छ, तर युरोप व्यक्तिवादी समाज भएकाले समस्या जटिल हुन्छ ।"

आपतकालीन विपत्ति र युद्धले सामाजिक संरचनामात्र होइन, मनोवैज्ञानिक प्रभाव पनि पारेको हुन्छ । विपत्तिपछिको अर्को आपतका रुपमा पनि व्याख्या हुन्छ, मनोवैज्ञानिक समस्याको ।

मनोविद् सुब्बा सामाजिक सञ्‍जालमा आउने अफवाह, व्यक्तिले सुनाउने अप्रमाणित कथ्यले तनाव सिर्जना गर्ने बताउँछन् । "अपुरा र गलत सूचनाको सिकारबाट तनाव, चिन्ता र डिप्रेसनमा पुगिन्छ," सुब्बा भन्छन्, "रुटिनमा बाँचेको मान्छे विपत्तिले दैनिकी छरपस्ट हुँदा पनि तनावमा जान्छ, त्यसकारण लकडाउनपछि मनोवैज्ञानिक असर पर्न थालेको छ ।"

मनोविद्‌हरूको भनाइमा आपतकालीन प्रकोप र विपत्तिको मनोवैज्ञानिक प्रभावले मानिस एन्जाइटी, डिप्रेसन र मनोरोगसम्म पुग्छन् । भलै त्यसमध्ये धेरैमा एन्जाइटी र डिप्रेसन हुन्छ, जो उचित परामर्शपछि पूर्वावस्थामा आइपुग्छन् ।

मनोविद्‌हरू विपत्तिले निम्त्याउने मनोवैज्ञानिक सन्त्रासलाई अस्वाभाविक भने ठान्दैनन् । तर, आफ्ना दैनिक क्रियाकलाप र सोचाइले डर, चिन्ता, तनाव र डिप्रेसनलाई जित्‍न सकिन्छ । आफ्नो नियन्त्रणमा रहन सक्ने विषयलाई मात्रै ध्यान दिने र दैनिक आवश्यकताका सामग्रीको बन्दोबस्तीमात्र होइन, साथीभाइ, नातेदारसँगको नियमित सम्पर्क र सम्बन्धले पनि मनोवैज्ञानिक असर कम गर्ने सुब्बा बताउँछन् ।

विपत्तिलाई विश्लेषण गर्ने मानिसको प्रवृत्ति मूलतः तीन प्रकृतिको हुन्छ, एक यथार्थपरक, दुई विरोधाभासी र तीन हलुका रुपमा लिने । जसले विपतलाई यथार्थ रुपमा बुझ्छ, त्यस्ता व्यक्ति मनोसामाजिक समस्यामा कम पर्छन् । तर जो विरोधाभासी हुन्छन्, उनीहरू अन्टसन्ट सूचना मात्रै लिँदैनन्, त्यसरी नै व्याख्या गरेर सन्त्रास फैलाउँछन् र विपत्तिलाई सामान्य ठान्‍नेहरू पनि अपर्झट आउने आपतबाट संक्रमित हुन्छन् ।

आचार्यको भनाइमा रोगको फैलिँदो महामारीबाट व्यक्तिमा उत्पन्‍न डरले दिक्क मान्‍ने, असहज हुने, परिवारकै सदस्यबीच पनि समाहित हुन नसक्ने, घरभित्र टिक्नै नसक्ने समस्या हुन्छ । तर त्यसलाई सहजै सम्बोधन गर्न सकिन्छ । त्यसका लागि व्यक्ति स्वयंले विपत्तिलाई आपतकालीन घटनाभन्दा धेरै बुझ्‍न र व्याख्या गर्ने क्षमता हुँदैन । यस्ता आपतहरू आउँछन्, जान्छन् भन्‍ने मनोविज्ञान तयार गर्नुपर्छ । ताकि विगतमा पनि महामारी आएकै थिए । भुइँचालो आएकै थियो । युद्ध भएकै थिए । ती सबै आपतहरूबाट उम्किएर आएकाले कोरोना महामारीबाट उम्किन सकिन्छ भन्‍ने मनोबलको आवश्यकता बढ्ता परेको छ ।

मनोचिकित्सकहरूको भनाइमा पानी पर्दा छाता ओढ्ने हो भन्‍ने मनोविज्ञानमा कोरोना आउँदा घरभित्र बसेर सुरक्षित हुने ठान्‍नुपर्छ । त्रसित, चिन्तित, आतंकित, अलमल र अत्यासमा हराउनुभन्दा महामारी भए कसरी लड्ने तयारीमा जुट्दा पनि आत्मबल उँचो भइराख्छ । सुब्बा भन्छन्, "अहिले सबै जना डाक्टर भएका छन्, त्यस्तो नभई विज्ञहरूको कुरामात्रै सुन्‍नुपर्छ र उनीहरूको सुझावलाई गम्भीर रुपमा ध्यान दिनुपर्छ ।"

परिवारमा रमाउने, घुलमिल हुने, अनुभव साटसाट गर्ने, बच्चाहरूलाई अभिभावकत्व महसुस गराउने समय धेरैपछि आएको छ । परिवारका सदस्यको रुचि अनुसारका कार्य गरे घरलाई रमाइलो बनाउँदा नकारात्मक सोचको विकास हुनै पाउँदैन । अर्थात् परिवारमा रमाउँदै जानुस्, संकट टर्दै जान्छ ।

लकडाउनमा विज्ञको सुझाव

नागरिकले के गर्ने ?

• नचाहिने समाचार र सामाजिक सञ्‍जाल पढ्न/हेर्न कम गर्ने
• केटाकेटीसँग रमाउने
• पुस्तक पढ्ने, सिनेमा हेर्ने, संगीतमा रमाउने
• परिवारका सदस्यमा अनुभव, संस्मरण आदानप्रदान गर्ने
• घरको सरसफाइ गर्ने
• स्वयं वा परिवारको देखभाललाई प्राथमिकता दिने
• खानपिनको बानीबारे सोच्‍ने, स्वस्थ खाना खाने
• दबाब घटाउने व्यवस्थापन, अभ्यास, उपाय खोजी गर्ने
• बिदाभरिको वा पछिको कार्ययोजना बनाउने
• रातको समय मनग्गे सुत्‍ने
• साथीभाइ वा परिवारसँग निरन्तर सम्पर्कमा रहने
• घरको दिनचर्यालाई कायम राख्‍ने
• परिवारका किशोरकिशोरीको चिन्तालाई सामान्यीकरण गर्ने
• कोरोनाभाइरसबारे ध्यान विकर्षण गर्ने

सरकारले के गर्ने ?

• आवश्यक सूचना सही र समयमै सम्प्रेषण गर्ने
• विभिन्‍न माध्यमबाट मनोशिक्षा प्रदान गर्ने
• लकडाउनमा रहेका मानिसको शारीरिक स्वास्थ्यको देखभालमा ध्यान दिने
• सरकारले विज्ञबाट समाचार सम्प्रेषित गर्ने
• जनविश्वास बढाउने, डर, त्रास, चिन्ता कम गराउने
• सरकारले सामाजिक दूरी र यसको महत्त्वबारे जानकारी दिने
• सामाजिक आयोजना, क्रियाकलापबाट टाढा रहन जोड दिने